جنگ در رمان های زنان ایرانی و غیرایرانی
دیگری
دیگری: ادبیات ، به شکلی بیان زیبای مفاهیم ذهنی و احساسهای درونی واندیشه های بشری است ، در قالب نافذ و گیرا و چون از زیبایی برخوردار است مردم را به سوی خود جذب می کند و با زندگی عجین می شود. ادبیات هنر آفرینندگی است و جنگ را با همه ابعادش می تواند به تصویر بکشد. به مناسبت پرونده دیگری در مورد زنان و جنگ، مروری کوتاه بررمان های نویسندگان زن ایرانی و خارجی که در ایران آثارشان منتشر شده و متمرکز بر جنگ است، کرده ایم.
«بازگشت ماهی‌های پرنده»
بازگشت ماهی های پرنده نوشته آتوسا افشین نوید است که در سال 98 توسط نشر آگه منتشر شده است. این رمان، قصهٔ ترلان، مهاجر موفق چهل سالهای در انگلیس است که مرگ عمویش در ایران موجب شده که به مرور خاطراتش بپردازد.
رمان بازگشت ماهی‌های پرنده داستان زنی‌ست در آستانه چهل‌سالگی که بعد از ده سال مهاجرت و در شرایط کاری- حرفه‌ای نسبتا موفق با شنیدن خبر مرگ عمویش نگاهی به گذشته‌اش می‌اندازد و تلاش میکند بفهمد چرا مهاجرت کرده و چه چیز او را به چنین تصمیمی کشانده. راوی در جریان مرور خاطراتش یک به یک عوامل ناخودی شدن خودش را در جامعه مادر پیدا میکند. او در خلال روایت داستان زندگی‌اش دو عامل مهم را به عنوان عوامل جدایی برمی‌شمرد. اول انقلاب و دوم جنگ. جنگ در تمام طول داستان متر و معیاری‌ست که خودی‌ها را از ناخودی‌ها جدا میکند. خائنین را از غیرخائنین، بدها را از خوب‌ها، شجاع‌ها را از بزدل‌ها. آنچه موقعیت ایران را این میان پیچیده‌تر میکند و در رمان نویسنده تلاش کرده این پیچیدگی موشکافی و باز شود اینست که همزمانی نسبی دو اتفاقی که خودی-ناخودی می‌سازد و هر کدام معیارهای خودشان را برای خودی-ناخودی سازی دارند چطور بر روی شکل گیری نظام اخلاقی، احساس یاس و در نهایت میل به گریز آنهایی که در این دوران نوجوانی و جوانی‌شان را می‌گذرانند تاثیر می‌گذارد. داوود شخصیتی که خبر فوتش به قهرمان داستان می‌رسد سرباز فراری سالهای جنگ است. داستان نشان می‌دهد که زندگی یک سرباز جنگی چطور در طول پنج سال زندگی سه خانواده را دستخوش تغییر میکند. موقعیت او به عنوان سرباز وظیفه، رزمنده حاضر در میدان نبرد، مفقود‌الاثر، سرباز فراری و بالاخره اسیر بازگشته به وطن مناسبات آدم‌های داستان را دستخوش تغییر میکند. تغییری که محصول درگیری‌های درونی، پارادوکس‌های اخلاقی، عذاب وجدان‌ها و قبول گریزناپذیر مسئولیت‌های ناشی از موقعیت ویژه جنگ است. رمان در عین حال به موضوع جنگ نگاه دیگری هم دارد. جنگ در خاورمیانه انگار امری ازلی و ابدیست. ترلان زن قهرمان داستان در سال ۲۰۱۲ با شنیدن خبر مرگ داوود، زندگی سی سال پیشش را به یاد می آرود. یادآوردیی که پیوند خورده است با اعزام داوود به خط مقدم - جایی که زندگی ترلان رقم می‌خورد و مسیر دیگری در پیش می‌گیرد. اما در همان روزها فقط ترلان و داوود ایرانی نیستند که جنگ موقعیت زندگی‌شان را تغییر می‌دهد. عتیق مجاهد افغان هم هست که به امید فهم انقلاب ایران و بعد از دخالت شوروی از کشورش گریخته و به خانواده ترلان پناه آورده. داستان در سال ۲۰۱۲ در حالی روایت می‌شود که اگر چه جنگ ایران و عراق تمام شده اما نه تنها سایه جنگ دیگری بر سر ایران است که زندگی ترلان این بار به واسطه جنگ جدیدی در منطقه دستخوش تغییر است. الیاس معشوق سوری ترلان بیست روز است در جریان اعتراضات ضد اسد ناپدید شده و ترلان بعد از سی سال دوباره در همان حالت تعلیقی قرار گرفته است که با ناپدید شدن داوود در یکی از عملیات‌های جنگی ایران و عراق درآن موقعیت قرار گرفته بود. زندگی مردم خاورمیانه حتی بعد از مهاجرت همواره تنیده با جنگ در منطقه است و این چیزی‌ست که قهرمان‌های سوری، افغان و ایرانی داستان به نمایشش می‌گذارند.
«به‌وقت بي‌نامي»
به وقت بی نامی روايت يك شبانه‌روز از زندگي زن ميان‌سالي به نام «موگه» است كه سال‌ها نقش‌آفرين اول و موفق سريال‌هاي تلويزيوني بوده، اما به دليل يك‌سري مشكلات، چندسالي است كه از بازيگري فاصله گرفته. اما اين تمام آن‌چيزي نيست كه مخاطب رمان با آن روبه‌رو مي‌شود؛ نويسنده در اين كتاب از خانواده‌اي مي‌گويد كه در اثر جنگ از هم گسسته؛ خانواده‌اي كه موگه يكي از اعضاي آن است. جودت به‌وقت بي‌نامي را به‌صورت پازلي نوشته كه دو راوي اول‌شخص دارد؛ يكي «موگه» و ديگري پدرش كه در كشوري بيگانه، بر روي تخت بيمارستان، در حالت كما با مرگ دست‌وپنجه نرم مي‌كند. پدر ارتشي وفادار و متعهدي است كه با وجود سابقه خدمت در گارد شاهنشاهي، بعد انقلاب هم به خدمت فراخوانده مي‌شود و تا مدت‌ها پس از جنگ نيز در جبهه باقي مي‌ماند. اما روزي با يك تصميم احساسي، سه تن از همرزمان خود را بدون اطلاع فرماندهان به ماموريت شناسايي مي‌فرستد؛ ماموريتي كه منجر به نابودي آنها مي‌شود. اين اتفاق، سرآغاز احساس ندامت و گناهي مي‌شود كه او را از كشور آواره مي‌كند و نزد يكي ديگر از دخترانش مي‌فرستد. جودت در اين اثر، با بياني جذاب، نگاهي هرچند گذرا به اين خيلِ عظيمِ آسيب‌ديدگانِ از جنگ انداخته است. این اثر هرچند نه عمیق اما تلاش کرده ویران شدن یک خانواده در اثر جنگ را به تصویر بکشد. این کتاب را انتشارات بان در سال 97 منتشر کرده است
«خون مردگی»
الهام فلاح در خون مردگی راوی زندگی دختر جوانی به نام «ابتسام» است که در زمان جنگ از خرمشهر به همراه خانواده و اهالی محل به شهرک جنگ زده ها در بوشهر کوچ می کند. در آنجا میان او با پسری به نام «عامر» رابطه عاطفی به وجود می آید. در ادامه داستان، عامر به خاطر به دست آوردن ارثیه عمویش به خوزستان بازمی گردد اما اتفاقی اسیر می شود و جنگ سرنوشتی عجیب برای او رقم می زند.
کتاب سه فصل دارد. فصل اول از تیرماه 1367 شروع می شود و با پایان رسمی جنگ به آخــر می رسد. فصل دوم در دهه هفتاد و با موضوع تبادل اسیران ادامه می یابد و در نهایت فصل سوم با خروج آمریکایی ها از کشور عراق در سال 1391 و گره گشایی داستان به پایان می رسد. اثر علی رغم انکه اثری ضدجنگ محسوب می شود اما ادبیاتی مردسالار دارد. ابتسام درحالی که پزشک می شود اما هرگز زنی مستقل نیست و مردان هستند که سرنوشت او را رقم می زنند. نویسنده هرچند از تبعیض های جنسیتی می گوید اما در نهایت نمی تواند زن مستقلی خلق کند. طی خوانش داستان گاهی به نظر می رسد کتاب را بیشتر یک مرد نوشته است تا یک زن. کتاب را نشر چشمه سال 1395 به بازار عرضه کرده است.
همچنین در ایران رمان هایی ذیل عنوان دفاع مقدس منتشر شده است که روایتی از جنگ همنوا با جریان اصلی در ایران است. که در زیر به آنها اشاره می شود.
کتاب «دا» نوشته سیده اعظم حسینی خاطراتی پرکشش از روزهای آغازین حمله دشمن به خرمشهر را روایت میکند؛ حوادثی پر از کشمکش از حضور زنان و دختران جوان و بااراده در میانه جنگ. یکی از ویژگی های اصلی این کتاب، جزئی نگری‌هایی است که راوی و نویسنده بیان کرده اند. همین جزئی نگری ها، صحنه های وقوع حوادث را بسیار زنده کرده است و گویی شما را به آن زمان می برد. کتاب «دا » محصول هفت سال ثبت و ویرایش خاطرات «سیده زهراحسینی» است .
دا، در زبان کردی و لری به معنی مادر است و در این کتاب که توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده ،روایت زنانه سیده زهرا حسینی که خود یکی از کردهای پهله زرین‌آباد استان ایلام است به تصویر کشیده شده است
اما دا تنها روایت های زنانه از جنگ نیست. «دختران اُ.پی.دی » خاطرات «مینا کمایی » در دوره هشت ساله جنگ در بیمارستان شرکت نفت آبادان است که بین اهالی، به بیمارستان O.P.Dمعروف است و نام کتاب هم از همین اصطلاح گرفته شده است.
این کتاب که به قلم لیلا محمدی و توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است. روایتگر خاطرات مینا کمایی از زنان آبادان است که پس از شروع جنگ تحمیلی به رغم ناامنی شهر، در آبادانی که زیر آتش توپ و خمپاره بود ماند و به همراه تعدادی از دوستانش کار امدادرسانی به مجروحان را انجام داد؛ او و همراهانش خطر را به جان خریدند تا به دیگران کمک کنند و مایه دلگرمی باشند. «دختر شینا:، «فرنگیس»، «من زنده ام»، «لیلا»، «نامه های فهیمه»، «ننه علی»، «گلستان یازدهم»، «دوره درهای بسته» نمونه های دیگری از نوشته های زنان از جنگ ایران و عراق است که مانند دا به نوعی روایت بخش نزدیک به حاکمیت ایران از جنگ است. اما خواندن این کتاب ها نیز روزنه ای است به زندگی زنان در دوران جنگ، هرچند این کتاب ها را نمی شود در ژانرضدجنگ گنجاند.
رمان های غیرایرانی
«من پناهنده نیستم»
رمان من پناهنده نیستم، نوشته رضوی عاشور داستان‌نویس و منتقد ادبی و استاد دانشگاه مصری که انتشارات شهرستان ادب این کتاب را با ترجمه اسماء خواجه‌زاده در سال 1397 منتشر کرده است.
زندگی یک خانواده فلسطینی اهل طنطوره - روستایی ساحلی است که در ۴۹ کیلومتری حیفا در جنوب فلسطین واقع شده - را به تصویر می‌کشد که به علت حمله اسرائیلی‌ها از سرزمین خود کوچ می‌کنند. شخصیت اصلی و قهرمان داستان زنی به نام رقیه است. او به اصرار پسرش حسن داستان زندگی خود را تعریف میکند.
این رمان روایت پناهندگی فلسطینیان و جنگ داخلی لبنان و حمله اسراییل به این کشور است، رنج هجرت و قتل عام و وقایع بزرگی که بعد از پیمان اوسلو بر سر فلسطین آمده است؛ همه این روایات چنان با جزئیات دقیقی بیان می‌شود که یکی از مهمترین رمان‌های مربوط به واقعه ۱۹۴۸ فلسطین در ادبیات روایی عرب را رقم می‌زند.
«صبح فلسطین»
صبح فلسطین که با عنوان «زخم داوود» نیز منتشرشده، رمانی به قلم سوزان ابوالهواء، نویسنده فلسطینی است که در جنگ سال ۱۹۶۷ به همراه خانواده‌اش مهاجرت و در کشورهای مختلفی چون کویت و اردن و ایالات متحده زندگی کرد. او پس از پایان تحصیلات به حرفه روزنامه‌نگاری روی آورد. این کتاب نخستین رمان نویسنده است که دغدغه‌های انسانی در روزهای سخت جنگ را به تصویر می‌کشد و مضامینی مانند عشق، ایمان، مقاومت و غرور را مطرح میکند. این کتاب تاکنون به ۱۴ زبان ترجمه شده‌است. نسخه اصلی کتاب در سال ۲۰۰۶ در ایالات متحده منتشر شد. صبح فلسطین را مرضیه خسروی ترجمه کرده و سال 1391توسط نشر روزگار عرضه شده است.
«مادربزرگ من»
کتاب مادربزرگ من در سال2004 در ترکیه انتشار یافته که در مدتی کوتاه به چاپ هفتم رسیده و به زبان های انگلیسی، فرانسه، یونانی، ایتالیایی و ارمنی ترجمه شده است. مادربزرگ که همه او را زنی ترک با نام سحر می دانستند به امید یافتن کسان خود در امریکا نزد نوه اش اعتراف می کند و می گوید ارمنی است و تا سال1915 مسیحی بوده است. مادربزرگ از کشتار ارمنیان توسط ارتش ترکیه، تخلیۀ روستاها و تبعید و کوچ اجباری مردم که خود نیز از آنها بی نصیب نمانده سخن می گوید.
در شرح حال او، رنج ها و محرومیت های دوران خردسالی، زمانی که او را از دامن مادر جدا کردند و تنها و یتیم در محیطی بیگانه افکندند، رنج بیکسی و بی هم زبانی، رنج بی خبری از عزیزترین کسان و فشارها و ناملایماتی که در سراسر عمر با او همراه بوده بازتاب نیافته است، اما شرح ماجراهایی که مادربزرگ دربارۀ دیگران بیان کرده، عمق فاجعه ای را که سحر و بسیاری دیگر در شرایط او، سراسر عمر را با آن زیسته اند، آشکار می سازد. این رمان فضای قتل عام ارامنه را به تصویر می کشد و کودکانی که برای زنده ماندن رسوم خود را کنار می نهند و برای تمام عمر مانند یک مسلمان معتقد رفتار می کنند. این کتاب را نشر ثالث در سال 1395 با ترجمه ادوارد هارو طونیانس منتشر کرده است.
«دختری که رهایش کردی»
کتاب دختری که رهایش کردی نوشته جوجو مویز ،ترجمه کتایون اسماعیلی است که انتشارات میلکان آن را راهی بازار کرده است و با استقبال خوبی از سوی خوانندگان ایرانی مواجه شده است.
به گونه ای زیبا و نوآورانه داستان خود را که به صورت موازی در دو زمان متفاوت با بازه زمانی ۱۰۰ ساله روایت میکند. جوجو مویز، موضوع اصلی داستان خود را اشغال فرانسه توسط نازی ها و غارت اشیاء هنری فرانسه توسط آنها قرار داده است. حس نوستالژیک و یادآوری خاطرات و حسی که خاطرات دوران جنگ در آدم ها به وجود می آورد بسیار عمیق و ماندگار است. کتاب دختری که رهایش کردی جزء رمان هایی است که نویسنده آن با بهره گیری از خاطرات و حوادث دوران جنگ جهانی دوم حال و هوای خاصی به خواننده داده و فضاسازی بسیار زیبایی را صورت می‌دهد.
داستان این کتاب درباره دو زن با برخی ویژگی های مشابه است که یکی از آنها به نام سوفی در زمان اشغال فرانسه مجبور است تا از خانواده اش در نبود شوهر در مقابل نازی‌ها محافظت نماید. زن دیگر لیو نام دارد که در لندن زندگی میکند. شوهر لیو قبل از فوت به وی یک تابلو نقاشی هدیه می‌دهد که نمایی از یک زن است و مربوط به یک قرن قبل می باشد و در جریان جنگ از فرانسه به انگلستان منتقل شده است.
«آن فرانک»
کتاب آن فرانک، خاطرات یک دختر جوان، دفتری است از خاطرات روزانهی یکی از قربانیان هولوکاست، که در دو سال زندگی مخفیانه‌اش در یک اتاقک زیرشیروانی٬ به زبان هلندی نوشته و سپس توسط تنها بازمانده‌ی خانواده یعنی پدر آن فرانک جمع‌آوری و منتشر شد.
آن فرانک، خاطرات یک دختر جوان (The Diary of a Young Girl)، در ردیف خاطرات تاریخی قرار دارد و تاکنون برگزیده‌ی چندین فهرست از بهترین کتاب‌های قرن بیستم و جایزه‌ی پولیتزر قرار گرفته و به بیش از 60 زبان ترجمه شده است.
آن فرانک (Anne Frank)، از 12 ژوئن 1942 تا اوت 1944، خاطرات خود را ثبت کرده است. در آغاز، ثبت خاطراتش صرفاً جنبه‌ی شخصی داشت. یکی از روزهای سال 1944، یکی از اعضای حکومت در تبعید هلند، از رادیوی برون مرزی لندن اعلام کرد که در نظر دارد پس از پایان جنگ گزارش‌هایی را که شاهدان عینی از رنج‌های مردم هلند در طول دوره‌ی اشغال آلمانی‌ها تهیه کرده‌اند، جمع‌آوری کند تا در دسترس عموم قرار گیرد؛ به عنوان مثال از نامه‌ها و خاطرات روزانه نام برد.
آن فرانک تحت تأثیر سخنان او تصمیم گرفت که پس از پایان جنگ کتابی براساس خاطرات روزانهی خود منتشر کند. به همین سبب به بازنویسی و ویرایش خاطرات خود پرداخت، متن را اصلاح کرد، بخش‌هایی را که فکر می‌کرد چندان جالب نیستند حذف و بخش‌های دیگری را از حافظه‌اش به آن اضافه کرد و همزمان به نوشتن خاطرات خود در دفتر اصلی ادامه داد. پس از جنگ که مرگ آن محرز شد، اتو فرانک پدر او پس از تعمق بسیار، تصمیم گرفت که آرزوی دخترش را که انتشار خاطرات بود برآورده کند.
این کتاب را انتشارات پارسه با ترجمه شهلا طهماسبی سال 1396 منتشر شده است.
«زن ظهر»
کتاب زن ظهررا یولیا فرانک نویسنده‌ی مطرح آلمانی نوشته است، فرانک این کتاب را در۳۹ سالگی نوشته است. کتاب در مورد حوادث سالهای جنگ و جهانی است، قسمتی از آلمان تسخیر شده است. این کتاب را مهشید میرمعزی به فارسی ترجمه کرده و انتشارات آن مروارید است.
در تمام کتاب به هیچ عنوان به شکلی مستقیم با جنگ و کشتار روبه‌رو نمی‌شوید، اما حتا یک لحظه هم فراموش نمی‌کنید که در حال خواندن کتابی از دوران جنگ هستید. این از مهارت نویسنده است. او جنگ اول و دوم جهانی را که دیگر برای همه روایتی قدیمی شده، به زبانی تازه حکایت میکند. اگر کسی اطلاعی از این دو جنگ نداشته باشد، اطلاعات زیادی به دست نمی‌آورد. اگر کسی تاریخ این دو جنگ را بداند، متوجه می‌شود که نویسنده تا چه اندازه به این موضوع مسلط بوده است.