بررسی مسأله «ربــا» در منظر ادیان

چند سالی می‎شود که در ایران بانک‎‎ها و موسساتی با نام‎‎ها و عناوین مختلف ظهور و بروز پیدا می‎کنند که بخشی از آن‎‎ها دارای مجوز از بانک مرکزی هستند و برخی هم مجوز‎های لازم را ندارند و گاهی هم این بانک‎‎ها و موسسات فاقد مجوز، بحران‎‎هایی در مقیاس کوچک در اقتصاد کشور ایجاد می‎کنند که بعضی اوقات بخش اعظم دارایی افرادی که در این بانک‎‎ها و موسسات مالی سپرده‎گذاری کرده‎اند، از بین می‎رود. اما عمدتا این بانک‎‎ها و موسسات مالی با تبلیغات اغواگرانه در مورد سود سپرده‎گذاری و ارائه تسهیلات پا به‎عرصه اقتصاد کشور می‎نهند و در ادامه فعالیت‎‎های خود گاه با شکست و گاه با موفقیت مواجه می‎شوند. در کنار این موضوع چند دهه است که در کشور بحث اقتصاد اسلامی و بانکداری اسلامی مطرح شده که در این‌باره نقد‎ نظر‎های بسیاری پدید آمده است. برخی معتقدند که در میهن اسلامی، بانکداری اسلامی به محاق رفته و باید راهکار‎های جدیدی برای خلق یک سیستم بانکداری بر مبنای اقتصاد اسلامی ارائه کرد. شبهه‎ای که در زمینه بانک و بانکداری مطرح می‎شود و فقها هم در مورد آن بسیار بحث کرده‎اند، موضوع ربا در بانکداری است. بحث بانکداری ربوی و خود ربا از دیرباز در جوامع گوناگون مطرح بوده است. در این زمینه حجت‎الاسلام والمسلمین حسین انصاریان طی مطلبی اشاره دارد: «گذشته از شرایع آسمانی، در فکر ساده و بی‎آلایش ملل و اقوام پیشین یک نوع عمل ظالمانه و دور از انصاف به‌شمار می‎رفته ولی به‎تدریج عادات زشت در آن تاثیر کرده و به‎قیاس کالا یا خانه که به اجاره واگذار می‎شده عنوان جدیدی برای آن تراشیده و بنام اجرت و مال‎الاجاره متداول کردند. ولی با تغییر دادن عنوان نمی‎توان آثار شوم آن را از افکار عمومی و محیط اقتصادی بزدایند، مخصوصا در نظام طبقاتی وسیله قاطعی در دست سرمایه‎داران در از پا درآوردن بدهکاران بود. در تمدن‎‎های بعدی، سود و بهره را به درصدی اندک محدود و زاید بر آن را غیر قانونی اعلام کردند و برای آن مجازات معین شد!»
به هر حال ادیان مختلف به موضوع ربا پرداخته‎اند؛ مثلا منابعی که از مذهب زرتشت در دست است، نشان می‎دهد که این مذهب به قرض‎دهنده اجازه می‎دهد برای پولی که قرض می‎دهد، سود دریافت کند، ولی در عین حال تاکید دارد که بهتر است در صورت تنگدستی بدهکار، چیزی از او نگیرد. بنابر شریعت زرتشت، قرض‎دهنده نمی‎تواند منافعی را که به‎عنوان سود از قرض‎گیرنده گرفته است، دوباره به کسی دیگر قرض بدهد و سود بگیرد. اگر یک نفر زرتشتی پول خود را قرض می‎داد، نمی‎توانست بیش از ۴/۱ اصل پول را به‎عنوان سود بگیرد و آن مقدار را هم باید به مصرف خوراک اهل و عیال خود می‎رساند. در ادامه گزارش سعی می‎شود ریشه ربا و موضع‎گیری نسبت به آن در ادیان مختلف با استفاده از نظر کارشناسان این حوزه به‎صورت اجمالی بررسی شود.

«برادر» در تورات کیست؟!
امروزه از تورات اصلی، اثری در دست نیست و نسخه فعلی آن، بعد از دوران اسارت و به‌دست علمای یهود نوشته شده است. با وجود این، وقتی به نصوص تورات فعلی می‎نگریم، به روشنی پیداست که ربا در شریعت یهود، همانند سایر شرایع آسمانی، حرام بوده است و رباخواران علاوه بر استحقاق کیفر‎های اخروی، محکوم به مجازات‎‎های دنیوی، از قبیل روزه گرفتن، کفاره دادن و تازیانه خوردن می‎شدند. در بخشی از تورات آمده است: «زمانی که مالی را به یهودی فقیر قرض دادی، رفتار تو با او همانند رفتار طلبکار ربادهنده نباشد و از وی مطالبه ربا نکن». یا در بخش دیگری می‎خوانیم: «اگر برادرت فقیر شد و دست نیاز به‎سوی تو دراز کرد او را یاری کن، خواه غریب باشد یا هموطن تو؛ او را کمک کن تا همراه تو زندگی کند و از او ربا نگیر و از خدای بترس». هم‎چنین تاکید شده است: «از برادرت هیچ سودی طلب نکن، نه بر پول نقد و نه بر طعام و نه بر هر چیزی که قرض داده می‎شود. فقط به بیگانه می‎توانی قرض ربوی بدهی». از عبارت اخیر، استفاده کرده و گفته‎اند که گرفتن ربا از غیر یهودی اشکال ندارد. رشید رضا، از علمای اهل سنت، هنگام تفسیر آیه شریفه «فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم» نص فوق را آورده و از استاد خود شیخ محمد عبده، نقل کرده که نسخه اصلی تورات فاقد عبارت «به بیگانه می‎توانی قرض ربوی بدهی» بوده است، اما در نسخه فعلی که بعد از دوران اسارت نوشته شده است، ظاهرا این جمله را از مفهوم کلمه برادر ـ که گرفتن ربا از وی نهی شده بود ـ استفاده کرده‎اند؛ یعنی می‎توانی به غیر برادر خود (غیر یهودی) قرض ربوی بدهی. در کتاب سلمونیک و شولحان عادوخ که متون احکام دین یهودند، بعد از ذکر انواع ربا، آمده است: «شبهات رباخوار مردود است و عمل او در حد شرک و یک کار پست حیوانی است».
در آیین یهود، علاوه بر تحریم ربا، احکام ربا، احکام و قوانینی در حمایت از بدهکاران وضع شده بود و گرفتن وثیقه جز با شرایط خاص، برای طلبکار جایز نبود. در تورات می‎خوانیم: «چون به همسایه خود قرض دهی، برای گرفتن گرو به خانه‎اش داخل مشو بلکه بیرون بایست تا شخصی که به او قرض می‎دهی، گرو را نزد تو بیرون آورد و اگر مرد فقیر باشد، در گرو او مخواب و به هنگام غروب آفتاب، گرو او را به او پس بده تا در رخت خود بخوابد و تو را برکت دهد».
همه این نصوص نشانه این است که ربا در شریعت یهود حرام بود. بنی اسرائیل مدت زیادی به این احکام عمل می‎کردند، اما به‎تدریج، در اثر حرص و مال دوستی به معاملات ربوی دست یازیدند و کار به‎جایی رسید که هنگام فقر و بی‎چیزی بدهکاران، پسران یا خود آنان را به‎جای طلب خویش، می‎گرفتند و به بندگی در می‎آوردند.
در رابطه با بحث تحریم ربا در ادیان مختلف و دین یهودیت حجت‎الاسلام والمسلمین حسنی، کارشناس مسائل اقتصاد اسلامی، معتقد است: «در دین یهودیت و دین مسیحیت ربا تحریم شده است و آیات متعددی هم در تورات و هم در انجیل مبنی بر حرمت ربا وجود دارد. یعنی بحث تحریم ربا در سه دین یهود، مسیحیت و اسلام بوده و در هر سه گروه از ادیان این‎گونه نبوده است که همه متدینین آن دین پایبند به حکم شرعی باشند و آن را رعایت کنند. یکی از مسائلی که ما در هر سه دین شاهد هستیم بحث حیله‎‎های فرار از رباست. متاسفانه در هر سه دین ما این موضوع را شاهد هستیم که برخی با انواع توجیهات و معاملات شبیه ربا حکم شرعی ربا را دور می‎زنند و شرعی بودن آن را تحریف و راهکار‎هایی به‎عنوان حیله ربا مطرح می‎کنند».
وی می‎افزاید: «در دین یهودیت هم حیله‎‎های ربا وجود داشته است. برخی از یهودی‎‎ها با استفاده یا به‎عبارت دقیق‎تر با سوءاستفاده از برخی واژه‎‎هایی که در تورات آمده است، ربا را تحریف کرده‎اند. در تورات وقتی خداوند متعال ربا را تحریم می‎کند، از واژه «برادر» استفاده کرده و فرموده است وقتی به برادرت قرض می‎دهی از او ربا نگیر. بخشی از یهودی‎‎ها گفته‎اند ما از این ‎چنین برداشت می‎کنیم که تحریم ربا به قوم یهود اختصاص دارد و بنابراین اگر یهودی با غیریهودی بخواهد معامله ربوی انجام بدهد، اشکالی ندارد چون تورات گفته است که از برادرت حق نداری ربا بگیری، اما به سایر ادیان و مذاهب و غیربرادر می‎توانی قرض ربوی بدهی! بخشی از یهودیان با این توجیه وارد شدند و البته بعد‎ها به این هم اکتفا نکردند و بیان کردند که تورات روی کلمه «برادر» تاکید داشته و اگر منظورش غیریهودی بوده، باید روی کلمه «یهودی» تاکید می‎کرده است! بعد از این بود که بحث تحریم ربا را به «برادر» منحصر کردند و به خواهر، پدر، مادر، همسایه‎‎ها و اقوام یهودی هم ربا می‎دادند. با این توجیه قلمرو حرمت ربا در تورات را در قدم اول به قوم یهود و بعد در میان یهودی‎‎ها به برادر منحصر کردند و این باعث شد که ربا در قوم یهود گسترش پیدا کند و با این راه‎‎های دور زدن ربا و رباخواری از حرمت افتاد».

مسیحیان هم شریعت را دور زدند!
با مطالعه انجیل معلوم می‎شود که بیشتر تعالیم و دستور‎های حضرت عیسی (علیه‎السلام) جنبه پند و اندرز و نصایح اخلاقی دارد و بعد تشریعی آن کم است؛ به‎عبارت دیگر، حضرت مسیح (علیه‎السلام) احکام و قوانین کمتری آورد و بیشتر درصدد اجرای احکام تورات بود. آن حضرت در این‌باره فرمود: «گمان مبرید که آمده‎ام تورات یا صحف انبیا (ع) را باطل سازم، بلکه برای تکمیل آن‎‎ها آمده‎ام». بنابراین، دستور‎هایی که از تورات درباره تحریم ربا نقل شده است، شامل آیین حضرت مسیح (علیه‎السلام) نیز می‎شود. در عین حال در بخش‎‎هایی از انجیل می‎خوانیم: «اگر به کسانی قرض بدهید که انتظار پاداش از آن‎‎ها دارید، چه فضیلتی برای شما متصور است». و هم‎چنین بیان شده است: «اگر به کسانی قرض دهید که امید بازگرداندن را از آن‎‎ها دارید، چه فضیلتی برای شما دارد! گناهکاران نیز به همدیگر قرض ربوی می‎دهند تا آن‎‎ها مثل آن را برگردانند».
تا عصر رنسانس، علمای مسیحیت هم‎صدا با کتاب مقدس، ربا را تحریم کردند و کوشیدند با بیان حکمت تحریم ربا، مردم را از ارتکاب این گناه باز دارند. قدیس گریگوار دونین ربا را گرفتن مال دیگران می‎دانست اما در قرن دوازدهم میلادی، عده‎ای از حقوق‎دانان با استناد به مجمع‌القوانین ژوستی نیان به دفاع از تجویز بهره پرداختند، لیکن سومین شورای لاتران مجددا گرفتن بهره را ممنوع و حکم کرد کسانی که آشکارا رباخواری را پیشه خود ساخته‎اند، حق شرکت در مراسم دینی را نخواهند داشت و هیچ کشیشی صدقات آن‎‎ها را قبول نخواهد کرد و اگر بدون توبه از دنیا بروند، اجازه دفن در گورستان عیسویان برای آن‎‎ها صادر نخواهد شد. قرن‎‎های زیادی ربا از سوی کلیسا و قوانین مدنی کشور‎های مسیحی، ممنوع اعلام شده بود. کلیسا مسیحیان رباخوار را با یهودیان برابر می‎شمرد و برای آنان مجازات‎‎هایی اعمال می‎کرد. از قرن ۱۲ تا ۱۵ میلادی، به علت گسترش ارتباط بین شرق و غرب، تحولات بزرگی در تمام زمینه‎ها از جمله در فعالیت‎‎های اقتصادی پدید آمد و به‎تدریج، زمینه ترویج ربا در میان عموم مردم فراهم شد. توسعه صنعت و بازرگانی مستلزم به‎کارگیری پس‎انداز‎های راکد جامعه در معاملات بود. برای کشور‎هایی که درگیر جنگ یا مشکلات دیگری بودند، قرض کردن بسیار آسان‎تر از اخذ مالیات بود. اصناف، هم قرض می‎گرفتند و هم قرض می‎دادند و در هر دو صورت، بهره رکن اصلی معامله را تشکیل می‎داد. مالکانی که مشغول توسعه املاک خویش یا عازم جنگ‎‎های صلیبی بودند، از وام‎دهندگان استقبال خوبی کردند. کلیسا‎ها و دیر‎ها که روزی پرچم مبارزه علیه رباخواری را برافراشته بودند، برای مقابله با افزایش روزافزون قیمت‎‎ها یا ر‎هایی از پیامد‎های مالی، دست نیاز به‎سوی یهودیان ـ که بزرگ‎ترین منابع مالی در اختیارشان بود ـ دراز کردند
در این‌باره حجت‎الاسلام حسنی به خبرنگار پنجره می‎گوید: «در مسیحیت تا قرون ششم و هفتم میلادی با شدت و حدت در مقابل ربا مقاومت می‎شود ولی بعد از آن توجیهات ربا شروع می‎شود و بعد از صنعتی شدن اروپا و پدیده رنسانس می‎بینیم که بحث ربا و قرض دادن ربوی به اوج خود می‎رسد و باعث به‎وجود آمدن انواع حیله‎‎های فرار از ربا می‎شود. بعد از رنسانس شاهد هستیم که بین Usury و Interest یعنی «بهره» و «ربا» فرق قائل می‎شوند و می‎گویند اگر نرخ بهره در حد عادلانه و متعارف باشد، این بهره است و ربا نمی‎شود اما اگر فاحش و بالا باشد و شامل نرخ‎‎های ناعادلانه شود، رباست و  روی نرخ‎‎های بالا و نرخ‎‎های پایین فرق می‎گذارند و بعد زمینه گسترش بانکداری را براساس بهره به‎وجود می‎آورند و بیان می‎کنند چون نرخ سود و بهره بانک‎‎ها همیشه نسبت به نرخ بازار عادلانه است بنابراین بهره بانکی ربا نیست و اشکالی ندارد. با این توجیه که اصطلاحا بین بهره و ربا فرق می‎گذارند زمینه برای گسترش ربا فراهم می‎شود».

اعلان جنگ با خدا و رسول!
ربا در دین مبین اسلام نیز با جدیت و مکرر تحریم شده و آیات و احادیث و روایات متعددی در حرمت این فعل در دسترس است. از آن جمله سوره مبارکه بقره، آیه شریفه ۲۷۹ که خداوند می‌فرماید: «فَإِن لمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ منَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَکمْ رُووسُ أَمْوَالِکمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ/ پس اگر نمی‎کنید این کار را و دست از ربا نمی‎کشید اعلام کنید به جنگ با خدا و رسول خدا و اگر توبه کنید از ربا پس از برای شماست مایه و اصل اموال شما نه سود آنکه رباست، ظلم نکنید و مظلوم هم نشوید». در آیات دیگری هم منجمله آیه ۳۹ سوره روم، آیات ۲۷۵، ۲۷۶ و ۲۷۸ سوره بقره و هم‎چنین آیه ۱۳۰ سوره آل عمران بر حرمت ربا تاکید شده است. با وجود این، برخی از همان آغاز، با موضوع حرمت ربا به مخالفت برخاستند و بعد‎ها برخی از مسلمین راه‌هایی برای ر‎هایی از تحریم ربا ایجاد کردند. در این رابطه حجت‌الاسلام حسنی معتقد است: «در دین اسلام هم، شبیه دین یهودیت و مسیحیت، در همان ابتدا که ربا تحریم شد، گروهی از مسلمین در برابر حکم خداوند ایستادگی می‎کردند. در برابر این بیان خداوند که می‌فرماید «انماالبیع مثل الربا و احل الله البیع و حرم الربا» مخالفت می‌ورزیدند و معتقد بودند که قرارداد‎های بیع و ربا شبیه هم هستند چرا خداوند باید یکی را حرام کند و دیگر را حلال؟ و چه تفاوتی بین این‎‎ها وجود دارد؟! بعد هم که آیات قرآن آمد و با شدت و حدت ربا را تحریم کرد راه‎‎هایی برای فرار از ربا به‎وجود آوردند و قرارداد‎هایی شبیه ربا طراحی کردند که تفاوت ماهوی با ربا نداشتند و همان ربا محسوب می‎شدند».
در یک جمع‌بندی اجمالی می‎توان چنین برداشت کرد که در عرصه اقتصاد دست‎‎هایی وجود دارند که با وجود حرمت فعل ربا، هم‎چنان راه‎‎هایی برای فرار از این کار حرام دست و پا کرده‎اند اما باید توجه داشت که خداوند می‎فرماید: «وَ أَسِروا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصدُورِ/ و [اگر] سخن خود را پنهان دارید، یا آشکارش کنید، در حقیقت وی به راز دل‎ها آگاه است»

منبع: سایت جنبش مردمی ممانعت از جنگ با خدا