راهنمای سفر به اردبیل
با نام و یاد خدای بزرگ و مهربان عرض سلام و ادب و احترام خدمت شما بینندگان عزیز برنامه همسفر. اینجا استان اردبیل و شهر اردبیل هست و ما داریم جاذبه‌های دیدنی شهر را به شما معرفی میکنیم. اما مکانی که ما الان در ان قرار گرفتیم حمام شیخ نام دارد که به موزه صنایع دستی هم معروف است. به همین منظور از جناب آقای جهانی کارشناس میراث فرهنگی صنایع دستی گردشگری شهر اردبیل دعوت کردیم تا برایمان بگویند از این مکانی که در اینجا هست و چه اتفاقاتی در انجا رخ میدهد.
سلام عرض می‌کنم خدمت بینندگان عزیز.در خدمتتون هستیم . قبل از این که وارد مجموعه بشویم شما بفرمایید یک توضیح مختصری راجعه به حمام بدهید و بعد وارد میشویم. حمام شیخ مربوط به دوره صفویه است در قسمت عالیقاپو ضلع شرقی مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی واقع شده با متراژ هشتصد متر یک حمام عیانی بود که عموم مردم استفاده میکردند.
عالی قاپو
آقای جهانی این سومین شهر که نام عالی قاپو میشنویم. خب عالی قاپو معروف که در شهر اصفهان هست، در قزوین هم ما عالی قاپو را دیدیم اینجا هم شما ظاهرا عالی قاپو دارید. عالی قاپو وجه تمایز یا اشتراکی با دو عالی قاپو در شهرهای دیگر دارد؟ بله خدمتتان عرض کنم عالی قاپو اصالتا متعلق به اردبیل هست چون شیخ صفی متولد هزارو ششصدود پنجاه قمری نواده نهم شیخ صفی شاه اسماعیل صفوی پایتختش رابه اصفهان انتقال میدهد و آنجا به همت شاه عباس و طراحی شیخ بهایی عالی قاپو احداث میشود. عالی قاپو در اصل جمله ترکی هست که آنجا هم استفاده میشود.
بسیار عالی وارد حمام شیخ میشویم و از آن فضا برایتان میگوییم. در اردبیل یازده حمام تاریخی داریم. این از دوره صفویه و قاجار. حدود پنج تا از این حمام‌ها با تغییر کاربری شکل موزه و غذاخوری سنتی در حال بهره برداری هستند و مابقی در حال مرمت و احیا هستند. حمامی که در اینجا قرار گرفته مربوط به دوره صفوی هست و به شماره 31181در فهرست اثار ملی به ثبت رسیده است. مکانی که الان در آن قرار گرفتیم سربینه اصطلاحا گفته میشود که همان رخت کن امروزی است. معمولا سربینه‌ها سرتاسر نقاشی میشود با اسلیمی‌های معمولا شاه عباسی میبینیم این همان دوره دو نمونه از نقاشی‌های شاه صفویه و یک نمونه از دوره‌های قاجار هنوز پابرجاست.
مساحت کلی حمام چقدر است؟
حدود هفتصد متر. هفتصد متر برای حمام خیلی است. درسته! کلا حمام‌هایی که در شهر اردبیل هستند فک کنم همه مساحت‌های خوبی داشته باشند. بله حدود پانصد تا هفتصد متر. زنانه مردانه این حمام‌ها جدا بوده یا خیر؟ معمولا شیفتی است صبح‌ها و عصر‌ها. حمام شیخ دارای بخش‌های مختلفی از جمله بینه یا سربینه، گرمخانه، توم، خزینه و سرویس‌های بهداشتی و نظافتی و چاله حو ض سرویس دفع فاضلاب که امروزه به نام سرتیک میشناسیم.
خب این حمام را که الان داریم نگاه می کنیم با بقیه حمام‌های دیگر کمی متفاوت است. آن هم بخاطر اینکه همه‌ی راه هرو‌های آن به هم وصل است. آیا از قدیم اینگونه بوده یا در مرمت به این اتفاق رسیده‌اید؟ نه ما اجازه دست کاری نداریم طبق قوانین بین الملل ،فقط جنس‌ها و اشیا فرسوده بنا تعویض میشوند که مشابه اصل خودش سر جایش قرار میگیرد.
راهرو‌ها چی؟
راهرو، ما اصطلاحا میگوییم درگاه. به فاصله دو در در گاه میگوییم که با فاصله چهل و پنج درجه احداث میشود . اگر ملاحظه بفرمایید این زاویه چهل و پنج درجه انحنا داشت .این درگاه حمام شیخ بخاطر اینکه هوای گرم و سرد به راحتی تعدیل نشود. هیچ نقاشی بر روی در و دیوارهای حمام نمیبینیم در صورتی که در حمام‌های دوره صفویه و قاجاریه در هر جایی که و در هر شهری دیدیم آهک بری یا نقاشی روی اهک و نقاشی بر روی فضای مختلف رو می بینیم. چه اتفاقی برای این حمام افتاده است در زمینه هنر نقاشی؟
بله البته شما که میفرمایید معمولا حمام‌ها از سه قسمت تشکیل میشود: معتدل، گرم و خیلی گرم. قسمت معتدل که بخار ندارد همان بینه و یا سربینه که امروز به نام رخت‌کن میشناسیم میتواند نقاشی داشته باشد و باید هم نقاشی داشته باشد چون محلی برای آرام بخشی است. آنهایی که استحمام کردند با هم صحبت میکنند درباره مسائل اجتماعی، مسائل سیاسی و چه بسا با هم بحث و گفتگو می کنند با ارامش خشک میکنند و لباس میپوشند و خارج میشوند بنابراین باید نقاشی داشته باشد چون محلی باشد تا بتوانند از زیبایی هایش استفاده کنند. ولی قسمت گرم نمیتواند داشته باشد یا خیلی گرم نمیتواند داشته باشد چون بخار دارد و بخار ضد نقاشی وان را از بین میبرد .
