فروردین
قلمرو ادبی
آرایه واژه آرایی یا تکرار (واژه‌ها در آینه)
آرایه واژه آرایی چیست؟
سکوت چیست، چیست، چیست، ای یگانه‌ترین یار؟
آرایه واژه آرایی یا آرایه تکرار یکی از آرایه های پرکاربرد در ادبیات فارسی است. می توان گفت که در بیشتر شعرهای فارسی حداقل یک بار واژه آرایی به کار رفته است. آرایه واژه آرایی (تکرار) به این معنی است که یک کلمه، عبارت یا جمله در بیت، دو بار یا بیشتر تکرار شود. در متون کهن فارسی (به ویژه تا قرن هفتم هجری) تکرار فعل، یکی از ویژگی های نثر است.
نام های مختلف واژه آرایی
در کتاب های ادبی، نام اصلی آرایه واژه آرایی، «تکرار» یا «تکریر» است و آرایه تکرار زمانی اتفاق می افتد که دو کلمه حتما پشت سر هم بیایند:
بارانِ قطره قطره همی بارم ابروار هر روز خیره خیره از این چشم سیل بار
عسجدی
در نظر داشته باشیم که در قلمرو زبانی هم اصطلاح «تکرار» به کار می رود و جزء یکی از نقش های تبعی (نقش هایی که پیرو نقش اصلی هستند) است. پس باید میان کاربرد آرایه تکرار و نقش تبعی تکرار تفاوت قائل شویم.
همچنین بر اساس گفته کتاب های ادبی، وقتی کلمات یا عبارت هایی در قسمت های مختلف بیت بیایند (یعنی به طور پشت سر هم نیایند)، آرایه ای را به نام «تصدیر» می سازند. آرایه تصدیر با توجه به محل قرارگیری کلمات تکرارشده، انواع مختلفی دارد. در کتاب های درسی، نیازی به آموختن انواع آرایه تصدیر نیست و هر نوع تکرار واژه یا عبارت در بیت «واژه آرایی» است.
یک نکته کلیدی در واژه آرایی
نکته مهم در تشخیص «واژه آرایی» این است که نباید جناس تام را به اشتباه جزء واژه آرایی به حساب آورد. در واژه آرایی، کلمه یا عبارتی که تکرار می شود باید در یک معنا به کار رفته باشد؛ اما در جناس تام معنای کلمه های تکرارشده متفاوت است؛ مثلا در بیت زیر واژه «رود» در دو معنای متفاوت به کار رفته است (مصراع اول به معنای پسر و مصراع دوم به معنای رودخانه)، پس آرایۀ جناس تام یا همسان وجود دارد:
از آن دمی که ز چشمم برفت رود عزیز کنار دیدۀ من همچو رود جیحون است
حافظ شیرازی
باید دقت کنیم که واژه «رود» به معنای نوعی ساز هم به کار می رود:
گـر مـطـربـی رودی زنـد بی می ندارد آبرو ور بلبلی عیشی کند، بی گل ندارد رنگ و بو
سلمان ساوجی
اما در این بیت، هر دو کلمه در یک معنا تکرار شده اند و با واژه آرایی رو به رو هستیم:
نعمت مصری موالی را، معادی را نهنگ از قیاس رود نیلی وین رَوَد در رود نیل
قطران تبریزی
واژه آرایی و ردیف
درباره آرایه واژه آرایی و کاربرد آن در ردیف، میان محققان ادبیات فارسی اختلاف وجود دارد. عده ای بر این باورند که اگرچه هر نوع تکرار در یک بیت باعث افزایش موسیقی کلام و زیبایی شعر میشود، اما بهتر آن است که «ردیف» بیت را جزء آرایه واژه آرایی به حساب نیاوریم:
سال ها دل طلب جام جم از ما می کرد وآنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد
حافظ
واژه آرایی در کنکور
آرایه «واژه آرایی» یا شکل اصلی آن (تکرار) از آرایه های پرکاربرد کنکور نیست و معمولا به طور مستقل، سوالی از این آرایه در آزمون سراسری ارائه نمی شود. در بیشتر موارد (در آزمون های سراسری یا آزمون های آزمایشی)، واژه آرایی در کنار سایر آرایه ها، برای تست های مرتب سازی آرایه یا تست های تشخیص آرایۀ درست در بیت به کار می رود. نمونه زیر، یکی از سوالات آزمون آزمایشی «قلم چی» است:
* آرایه هاي «تکرار، حسن تعلیل، ایهام، متناقض نما و اغراق» به ترتیب در کدام ابیات یافت می شود؟
الف) افتاد دو عالم ز نظر دیده ما را / نادیده مبین چشم جهان دیده ما را
ب) که دید دیده گریان من که گریه نکرد / به غیر دوست که پنداشت سیر دریا کرد
ج) ما را سري است با تو که گر خلق روزگار /دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم
د) چو اندر آب عکس یار خوشتر می شود پیدا / از آن رو آب در چشمم مگر بسیار می آید
ه) حافظ آن ساعت که این نظم پریشان می نوشت / طایر فکرش به دام اشتیاق افتاده بود
1) ج، د، الف، ه، ب 2) د، ج، ه، ب، الف
3) ج، ه، د، الف، ب 4) الف، ب، ج، د، ه
پاسخ صحیح، گزینه «1» است.
آینۀ واژه ها
واژه آرایی در اصل تکرار عین یک واژه یا عبارت است؛ انگار که آن واژه یا عبارت در آینه قرار گرفته است؛ اما گاهی اوقات، ممکن است ضمیرها، علامت های جمع یا انواع «ی» و … به پایان یک کلمه اضافه شود. در صورتی که این حروف به پایان یک کلمه اضافه شود نیز، همچنان واژه آرایی داریم، مگر آنکه واژه جدیدی ایجاد شده باشد:
راست به مانند یکی زلزله داده تنش بر تن ساحل یله
نیما یوشیج
مشتی نمونه خروار
نمی دانم، نمی دانم، الهی تو دانی و تو دانی، آنچه خواهی
***
تا توانی از نيکی کردن مَياسا و خود را به نيکی و نيکوکاری به مردم نمای.
***
به وقت نومیدي امیدوارتر باش و نومیدي را در امید، بسته دان و امید را در نومیدي.
***
زین کاروانسرای، بسی کاروان گذشت ناچـار، کـاروان شــمـا نـیـز بـگــذرد
***
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست کــه آشــنــا سـخــن آشـنــا نـگـه دارد
***
در قرآن، قصّه ها بسیار است، ولكن قصّۀ يوسف (ع) نیكوترين قصّه هاست.
***
قصّۀ حال يوسف را نیكو نه از حُسنِ صورت او گفت، بلكه از حُسن سیرَتِ او گفت؛ زيرا كه نیكوخو، بهتر هزاربار از نیكورو. نبیني كه يوسف را از روي نیکو، بند و زندان آمد و از خُوي نیكو، امر و فرمان آمد؟ از روی نیكوش حبس و چاه آمد، و از خُوی نیكوش تخت و گاه آمد.
***
تو گویی تَقدیر تاریخیِ زمین در حاشیۀ اَروَندرود جاری می گردد و مگر به راستی جز این است؟ تاریخ، مَشِیّت باری تعالی است که از طریق انسان ها به انجام می رسد و تاریخِ فردای کُرِۀ زمین به وسیلۀ این جوانان تحقق می یابد.
***
کجا می تـوانی، ز قـلبـم رُبایی تو عشق میان من و میهن من؟
***
از سوی خـانه، بـیـامد خواجه اش بر دکان بنشست فارغ، خواجه وَش
***
بلند آن سر که او خواهد بلندش نَژَند آن دل، که او خواهد نَژَندش
***
بگیر ای جوان، دستِ درویش پیر نه خود را بیفکَن که دستم بگیر
***
اگر او به وعده گوید که دَمی دگر بیایم همه وعده مَکر باشد، بفریبد او شما را
پرسش چهارگزینه ای
- در کدام گزینه «واژه آرایی» به کار رفته است؟
الف- خفته بر سنجاب شاهی نازنینی را چه غم / گر ز خار و خاره سازد بستر و بالین غریب
ب- رای به ری چیست؟ خیز جای به جی جوی / کانکه ری او داشت، داشت رای صفاهان
ج- ای ز تو مَه پایکوبان وز تو زهره دف زنان / می زنند ای جان مردان، عشق ما بر دف زنان
د- هر خم از جعد پریشان تو زندان دلی است / تا نگویی که اسیران کمند تو کمند
پاسخ تحلیلی: گزینه «ب» صحیح است. واژه های «رای»، «ری» و «داشت» تکرار شده اند. در سایر گزینه ها، جناس وجود دارد.
نوبت شما
خب حالا که با واژه آرایی آشنا شدید، یک بیت شعر دارای واژه آرایی را از شعرهایی که حفظ هستید، در قسمت نظرات بنویسید.
| این مقاله بخشی از کتاب ویژه من، سید علی هاشمی، درباره قلمروی ادبی و آرایه های ادبی در کنکور است. نگارش این کتاب به زودی به پایان می رسد و در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد. |
حرف آخر
ما در سایت فارسی 100، مقاله های مختلفی برای آموزش ادبیات فارسی آماده کرده ایم. برای مطالعه یک مقاله مفید پیرامون آرایه تشبیه کلیک کنید. همچنین برای مطالعه سایر مقاله های قلمرو ادبی کلیک کنید.
