ایران؛ پل اتصالی اتحادیه اقتصادی اوراسیا به خاورمیانه

در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۳، نشست شورای عالی اقتصادی اوراسیا در سن‌پترزبورگ برگزار شد. شرکت‌کنندگان در نشست انعقاد توافقنامه منطقه آزاد تجاری با ایران را به‌عنوان یکی از موفقیت‌های چشمگیر این اتحادیه در سال گذشته، عنوان کردند. به‌گزارش بازار؛ انتظار می‌رود توسعه بیشتر روابط EAEU با ایران نقش مهمی در ارتقای مسیرهای حمل‌ونقل قاره‌ای شمال-جنوب ایفا کند که نقش مهمی در توسعه پتانسیل صادراتی کشورهای عضو اتحادیه ایفا خواهند کرد، زیرا به‌غیراز فدراسیون روسیه، همه آن‌ها محصور در خشکی هستند که فرصت‌های صادراتی آن‌ها را محدود می‌کند. همچنین بازار داخلی ایران، کشوری با جمعیت بیش از ۸۰‌میلیون‌نفر و قدرت خرید نسبتاً بالا، برای کشورهای اوراسیا جذاب به‌نظر می‌رسد. براین‌اساس؛ تعرفه گمرکی بین کشورهای اوراسیا و جمهوری اسلامی از ۳۰ به ۴.۵ درصد کاهش می‌یابد. علاوه‌بر‌این، دراین‌نشست، ولادیمیر پوتین؛ رئیس‌جمهوری روسیه پیش‌نویس بیانیه‌ای درمورد توسعه بیشتر فرآیندهای اقتصادی تا سال ۲۰۳۰ و همچنین چشم‌انداز سال ۲۰۴۵ به شرکت‌کنندگان ارائه کرد، زیرا در سال ۲۰۲۳ این فدراسیون روسیه بود که ریاست اتحادیه اوراسیا را برعهده داشت. نتایج سال پرچالش اما مهم ۲۰۲۳ برای اتحادیه را می‌توان موفق و دلگرم‌کننده دانست. در نوامبر ۲۰۲۳، وزارت توسعه اقتصادی فدراسیون روسیه از افزایش حجم تجارت متقابل در اوراسیا خبر داد که نه‌درصد در هشت‌ماه اول سال نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است؛ البته در آینده، حجم تجارت متقابل کشورهای عضو می‌تواند به ۱۰۰ میلیارد دلار برسد، چنین برآوردهایی قبلاً در مثبت‌ترین سناریوها برای سال گذشته ۲۰۲۳ دیده شده است. در سال ۲۰۲۳، اندازه مجموع اقتصاد کشورهای عضو اتحادیه رشد ۳.۵‌درصدی کرد. همچنین شرکت‌کنندگان دراین‌نشست به سهم بالای تسویه با ارزهای ملی که به ۹۰‌درصد رسیده است اشاره کردند. در تاریخ ۱-۲ فوریه ۲۰۲۴، رویداد دیگری بااهمیت برای کشورهای EAEU یعنی نشست شورای بین دولتی اوراسیا با اعضای بیشتر در آلماتی برگزار شد. درواقع، به‌غیراز سران دولت‌های کشورهای عضو اتحادیه، نخست‌وزیر جمهوری ازبکستان که در اتحادیه اوراسیا نیز به‌عنوان ناظر است، نیز دراین‌نشست شرکت داشت. یکی از موضوعات اصلی بحث درمورد مسائل داخلی اتحادیه، نیاز به رفع مستمر موانع در بازار داخلی و همچنین بهبود کیفیت دسترسی کشورهای عضو اتحادیه اروپا به بازارهای کشورهای ثالث بود. برای پرداختن به وظیفه اخیر، بلاروس، روسیه و قزاقستان یادداشت تفاهمی را درمورد توسعه حمل‌ونقل ریلی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا کردند. طرفین همچنین درمورد ایجاد مکانیزمی برای کمک مالی به همکاری‌های صنعتی بین کشورهای عضو به توافق رسیدند که توسعه پروژه‌های صنعتی بین‌المللی تحت‌نظارت EAEU را تسهیل می‌کند؛ همچنین، سران دولت EAEU در انجمن دیجیتال آلماتی ۲۰۲۴ شرکت و تعدادی ابتکار را مطرح کردند. شرکت‌کنندگان تعهد خود را به ایده ایجاد یک محیط دیجیتالی یکپارچه در اتحادیه که امکان دسترسی مشترک شهروندان کشورهای عضو EAEU به طیف وسیعی از خدمات عمومی را نیز شامل می‌شود، مجدداً تأیید کردند. نخست‌وزیر قزاقستان؛ علیخان اسماعیلوف پیشنهاد ایجاد یک پلتفرم واحد برای به اشتراک‌گذاری راه‌حل‌های فناوری و ایده‌های نوآورانه را داد؛ همچنین، میخائیل میشوستین؛ نخست‌وزیر روسیه گفت که کشورش فناوری‌های پیشرفته را برای محافظت از روابط اقتصادی خارجی کشورهای عضو در فضای سایبری به اشتراک خواهد گذاشت. در این مجمع علاوه‌بر سران کشورهای اوراسیا، نمایندگانی از کشورهایی مانند ایران، چین و هند نیز حضور داشتند. درراستای جنبه‌های خارجی EAEU، دراین‌نشست به تشریح زمینه‌های اولویتی پرداخته شد که مذاکرات برای دستیابی به توافقنامه منطقه تجارت آزاد در سال ۲۰۲۴ به‌ویژه، شامل مذاکرات جاری با امارات متحده عربی، اندونزی و مصر به‌طور فعال دنبال خواهد شد. موفقیت EAEU در این مذاکرات بازارهای بزرگی را برای کشورهای عضو آن با جمعیت ۴۰۰‌میلیون‌نفری باز خواهد کرد. علاوه‌بر‌این، گسترش و بهبود توافقنامه موجود با ویتنام، یکی دیگر از شرکای اصلی و در حال رشد پویا، به‌عنوان یکی از اولویت‌های EAEU برای سال ۲۰۲۴ شناسایی شد. در این دیدار بار دیگر موضوع لزوم تشدید روند مذاکرات برای توسعه توافقنامه تجارت آزاد موقت با مغولستان مطرح شد. دراین‌زمینه، چشم‌اندازها و فرصت‌های جدیدی در ماه‌های اخیر نمایان شده است. به‌عنوان‌مثال، موضوع لغو تعدادی از محدودیت‌های تجاری در آخرین نشست کمیسیون بین دولتی روسیه و مغولستان که در نوامبر ۲۰۲۳ برگزار شد، به‌طور اساسی موردتوجه قرار گرفت. دراین‌راستا نشست‌های بین مغولستان - قرقیزستان و مغولستان-بلاروس در سال گذشته برگزار شد. علاوه‌بر‌این، نمایندگان جمهوری بلاروس دراین‌نشست ابتکار خاصی داشتند و پیشنهاد برگزاری اجلاس واحد سران سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بریکس در سال جاری را دادند. این ایده کاملاً با منطق مشارکت بزرگ اوراسیای روسیه و همچنین ابتکار همکاری مانند EAEU و SREB (کمربند اقتصادی جاده ابریشم) برای تشکیل یک فضای تجاری و اقتصادی مشترک اوراسیا و کریدور حمل‌ونقل بین‌قاره‌ای است. نیاز به توسعه چنین قالب مذاکره‌ای را تعدادی از رویدادها و فرآیندهای دیگر در سال‌های اخیر نیز نشان می‌دهد. برای نمونه، افزایش تماس‌های سیاسی و اقتصادی بین کشورهای آسیای مرکزی، عادی‌سازی روابط قرقیزستان و تاجیکستان، همچنین تاجیکستان و ایران، سطح جدید روابط چین و ازبکستان، تعمیق مشارکت راهبردی روسیه و چین، گسترش بریکس از سال ۲۰۲۴ و همچنین چالش‌هایی که بخش قابل‌توجهی از اعضای هر سه سازمان را در قالب تحریم‌های سیاسی یا فشار کشورهای غربی پیش رو دارند. سال ۲۰۲۴ دهمین سالگرد تأسیس برای EAEU نیز است. دراین‌راستا ایجاد ابتکارات جدید اوراسیا و حتی جهانی با مشارکت مستقیم خود اتحادیه اقتصادی و کشورهای عضو و شرکای آن کاملاً طبیعی و مناسب به‌نظر می‌رسد؛ بنابراین، ابتکارات و برنامه‌های اعلام شده توسط شرکت‌کنندگان در نشست شورای بین دولتی اوراسیا، گواه دیگری بر همبستگی سیاسی و اقتصادی فزاینده میان کشورهای مستقر در فضای وسیع اوراسیا است. در سال‌های اخیر، EAEU به یک انجمن منطقه‌ای قدرتمند با چشم‌اندازی برای ادغام در اقتصاد جهانی ازطریق شبکه توافقنامه تجارت آزاد تبدیل شده است. به‌عنوان‌مثال، توافقات موجود و در حال انتظار فرصت‌هایی را برای ورود به بازارهای آسیای جنوب شرقی (ازطریق ویتنام و سنگاپور)، خاورمیانه (ازطریق ایران)، آفریقا (ازطریق مصر) و در آینده، آمریکای لاتین نیز فراهم می‌کند. دربرخی‌موارد، شرایط تجارت برای صادرکنندگان EAEU تحت FTA بسیار مطلوب‌تر از شرایط WTO است. در شرایط تلاطم ژئوپلیتیک و اقتصادی جهانی، توسعه یکپارچگی در فضای اوراسیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این مسیر، روسیه موفقیت قابل‌توجهی در استراتژی‌سازی فرآیندهای ادغام در فضای اوراسیا و نزدیک‌ترین همسایگان خود در EAEU داشته است. البته تجربه منفی در فضای EAEU، مشکلات موجود در قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان نیز در نظر گرفته شده است. روسیه نیز دوران سخت ژئوپلیتیک و اقتصادی را زیر بار تحریم‌های بین‌المللی می‌گذراند که بر اقتصاد خود تأثیر منفی داشته است. بااین‌وجود، درنتیجه سیاست ادغام اوراسیا، در سال ۲۰۲۱ حجم تجارت متقابل کشورهای اوراسیا ازنظر ارزشی با رسیدن به ۷۲.۶‌میلیارد‌دلار و افزایش ۳۱.۹‌درصدی نسبت به سال قبل، رکوردی را ثبت کرد. نرخ رشد بالای تجارت متقابل بین کشورهای EAEU گواه پایداری اقتصادی این اتحادیه است که چشم‌انداز قابل‌توجهی برای توسعه بیشتر دارد و در مواجهه با فشار تحریم‌ها بر روسیه و بلاروس، نقش بازار درون اتحادیه مهم‌تر شود. ایران به تلاش‌های خود برای پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به‌عنوان یک عضو کامل در این سازمان ادامه می‌دهد. عضویت کامل ایران ۸۵‌میلیون‌نفری در اوراسیا، این سازمان را به‌طور بالقوه قدرتمندتر از اتحادیه اروپا خواهد کرد و قلمرو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از اقیانوس منجمد شمالی تا اقیانوس هند گسترش خواهد یافت.