ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

بررسی سبک‌شناسی اشعار «حیرت لاهوری»

صفحه (215 - 231)
کامران کسایی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1399

چکیده
زمینه و هدف: شناسنامۀ ادبی هر ملتی، نسخ خطی آن است. بدین منظور برای احیای تاریخ و فرهنگ گذشتۀ هر مرزوبوم، شایسته است به تصحیح، معرفی و تحقیق دربارۀ این گنجینه های پرارزش اقدام کرد. یکی از این نسخه ها، دیوانی است موسوم به دیوان «حیرت لاهوری» که درکتابخانۀ گنج‌بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان به شمارۀ 870 نگهداری میشود.
روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است.
یافته ها: حیرت لاهوری از نظر زمانی همدوره با رواج و اوج سبک هندی است؛ از همین رو در اشعار او میتوان ویژگیهای این سبک (مانند کاربرد حس‌آمیزی، وابسته های عددی، اسلوب معادله) را مشاهده کرد. همچنین از نظر اعتقادی وی پیرو طریقۀ نقشبندیه است و مبانی و اصول این طریقت در اشعار او قابل مشاهده است. عشق به خدا، وحدت وجود و عشق به پیامبر بنمایه های فکری اشعار او را تشکیل میدهد.
نتیجه گیری: در سطح فکری، بدلیل آنکه مشرب فکری حیرت برگرفته از تصوف نقشبندیه است، به عرفان و سلسلۀ صوفیانه خود که همان سلسلۀ نقشبندیه است اشاره داشته است. عشق به خدا، وحدت وجود و عشق به پیامبر از دیگر بنمایه های فکری اوست. در سطح ادبی حیرت لاهوری از بین آرایه ها بیشتر به صنایع معنوی علاقه دارد و بیشتر به تشبیه و تلمیح دلبسته است. همچنین ویژگیهای خاص سبک ‌هندی مانند حس‌آمیزی، وابسته های عددی، تشخیص، و اسلوب معادله در اشعار وی بسامد بالایی دارند. در سطح زبانی بسامد بحر رمل و هزج در دیوان حیرت بسیار است و این امر خود نشانگر علاقه و توجه ویژۀ وی به اوزان جویباری است. تمایل او به استفاده از ردیفهای فعلی بیشتر از ردیفهای اسمی ا‌ست. یکی از ویژگیهای شعری دیوان حیرت، وجود اصطلاحات و تعابیر عامیانۀ زمان شاعر است که در سراسر دیوان او پراکنده است.

کلمات کلیدی
حیرت لاهوری , سبک‌شناسی , سبک هندی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری.

• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1369) تهران: فردوس.
• تحول شعر فارسی، مؤتمن، زین‌العابدین (1339) تهران: طهوری.
• تذکرۀ روز روشن، صبا، محمدمظفر حسین (1343) به تصحیح و تحشیۀ محمد حسین رکن زادۀ آدمیت، تهران: رازی.
• تذکرۀ مردم دیده، لاهوری، عبدالحکیم حاکم (1390) به تصحیح علیرضاقزوه، تهران: مجلس شورای اسلامی.
• خواجه بهاءالدین نقشبند و نقشبندیه در دورۀ تیموری، قاضی، عبدالرحیم ( 1388) سنندج: انتشارات کردستان.
• دانشنامۀ ادب فارسی در شبه قاره، انوشه، حسن (1380) بخش سوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• دورۀ بازگشت و سبک هندی، خاتمی، احمد (1385) تهران: پایا.
• رسالۀ قدسیه، پارسای بخارایی، خواجه محمدبن محمد (1354) به تصحیح ملک محمد اقبال، انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
• سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس (1383) تهران: میترا.
• شاعر آیینه‌ها، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) تهران: آگاه.
• شاعری در هجوم منتقدان، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385)، تهران: آگاه.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366) تهران: آگه.
• طرز تازه، سبک‌شناسی غزل سبک هندی، حسن پورآلاشتی، حسین (1384) تهران: سخن.
• مبانی عرفان و احوال عارفان، حلبی، علی‌اصغر (1377) تهران: اساطیر.
• محمدی، محمدحسین (1374) بیگانه مثل معنی، تهران: میترا.
• نسخۀ خطی دیوان حیرت، حیرت، میرزا عنایت‌الله حارثی الچغتایی الانصاری (1126هـ..) کاتب، احمد فخرالدین احمد، کتابخانۀ گنج‌بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، شمارۀ ثبت، 870، اسلام آباد.