بررسی گزارش‌های تجمع جیوه در محیط‌ها و بافت‌های مختلف در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ در ایران

مژگان میرزایی؛ دکتری محیط‌زیست، دانشگاه ملایر.
سمیه بهرامی؛ دانشجوی دکتری محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی تهران.
مهدی خداداد؛ کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه گلستان.

چکیده

فلزات سنگین در طی فرایند زمین‌شناسی، صنعتی و فعالیت‌های شهری ایجاد و در محیط‌زیست پراکنده می‌شوند. این عناصر و ترکیبات آنها پس از آزاد شدن، جذب سطوح ذرات معلق هوا و یا کلوئیدهای خاک می‌شوند و باگذشت زمان ممکن است حتی به آب‌های سطحی و زیرزمینی نفوذ و در محیط‌زیست انتشار بیشتری پیدا کنند و تهدیدی جدی برای سلامتی انسان و حیات‌وحش باشند. انتشار جیوه در محیط‌زیست باعث آلودگی‌های زیست‌محیطی جدی می‌شود و انسان و سایر ارگانیسم موجودات را در معرض خطر قرار می‌دهد. جیوه و ترکیبات آن‌یکی از مهم‌ترین منابع آلودگی است که سیستم عصبی مرکزی انسان را مختل می‌نماید. مقادیر قابل‌توجهی از جیوه می‌تواند به‌وسیله فعالیت‌های صنعتی نظیر صنایع کشاورزی یا فعالیت‌های پالایشگاهی نفت وارد محیط‌زیست گردد. در اطراف پالایشگاه‌ها و حوالی آنها زمین‌های کشاورزی زیادی وجود دارد که محصولات آنها به مصرف انسان، دام و طیور می‌رسد و بدین ترتیب جیوه وارد زنجیره غذایی می‌شود. هدف از این پژوهش بررسی تجمع جیوه در محیط‌های مختلف آب، خاک، هوا و بافت‌های مختلف موجودات است.
کلمات کلیدی: جیوه، آب، خاک، هوا و بافت.

مقدمه

در دهه گذشته ورود آلاینده‌ها با منشأ انسانی مانند فلزات سنگین درون اکوسیستم، به مقدار زیادی افزایش‌یافته است که این به‌عنوان یک خطر جدی برای حیات اکوسیستم زمین به شمار می‌آید. فلزات سنگین در یک مقیاس وسیع، از منابع طبیعی و انسان – ساخت وارد محیط‌زیست می‌شوند. میزان ورود این فلزات سنگین به داخل محیط‌زیست، بسیار فراتر از میزانی است که به‌وسیله فرایندهای طبیعی برداشت می‌شوند؛ بنابراین تجمع فلزات سنگین در محیط‌زیست قابل‌ملاحظه است. اولین عامل اثرات آلودگی فلزات در یک اکوسیستم، وجود فلزات سنگین در بیومس یک منطقه آلوده است که سلامت انسان را به مخاطره می‌اندازد. تجمع فلزات سنگین در آب، هوا و خاک، یک مشکل زیست‌محیطی بسیار مهم می‌باشد.

حفاظت محیط‌زیست از آلاینده‌های مختلف مانند فلزات سنگین که توسط صنایع، معادن و تکنولوژی‌های مدرن ایجاد می‌شود یکی از نگرانی‌های امروزی محققان و صاحبان صنایع می‌باشد. جیوه یکی از این نوع فلزات است که به علت سمیت بسیار، برهم‌زدن اکوسیستم خاک و احتمال بالای آلوده کردن سفره‌های آب زیرزمینی، در زمره مهم‌ترین این آلاینده‌ها به شمار می‌رود (خدادادی و همکاران، ۱۳۸۹). جیوه فلزی نقره‌ای رنگ است که در طبیعت به‌صورت جامد، مایع و گاز وجود دارد. این فلز در دمای معمولی اتاق به حالت مایع است.این عنصر در بیشتر سنگ‌های آذرین به‌وفور یافت می‌شود. در سنگ‌های آتشفشانی و چشمه‌های معدنی نیز یافت می‌شود.

غلظت آن در اغلب خاک‌ها بین ۱۰ppb-60 می‌باشد. معمول‌ترین شکل‌های جیوه عبارت‌اند از: جیوه عنصری، جیوه معدنی و متیل جیوه که هر سه در مقادیر نسبتاً زیاد آثار زیانباری بر روی سلامت انسان دارند. متیل جیوه در آب محلول است و به‌خوبی جذب بافت‌های زنده می‌شود. سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان خواروبار جهانی (FAO) حد مجاز قرارگرفتن در معرض جیوه را ppm 5/5-1/0 معین کرده‌اند.
جیوه در نتیجه سوزاندن زغال سنگ و مازوت که دارای مقادیر کمی جیوه هستند، بصورت بخار وارد جَو می‌شود. همچنین از خاکستر کردن ضایعات جامد مانند باتریهای مستعمل که دارای جیوه هستند در محیط‌زیست رها می‌شود. از طرف دیگر ، جیوه بطور گسترده در صنایع مختلف مانند صنایع الکترونیک ( سوئیچ الکتریکی و لامپهای بخار جیوه ) و همچنین در استخراج فلزات قیمتی ، استفاده و از این طریق وارد جو می‌شود.

اثرات سوء جیوه بر روی بدن

جیوه روی سیستم عصبی (مغز، نخاع، به‌ویژه مخچه) آثار زیانباری دارد. به‌علاوه روی سیستم عصبی در حال تکامل جنین و کودکان خردسال نیز نقش تخریب‌کننده دارد. ورود سمی‌ترین شکل جیوه یعنی متیل مرکوری به بدن انسان، بیماری میناماتا ایجاد می‌کند. این بیماری اولین با در دهه ۱۹۵۰ در خلیج میناماتای ژاپن مشاهده شد. بروز این بیماری در انسان با عوارض گوناگون عصبی از جمله اختلال در حواس پنج‌گانه، بروز آلزایمر در سنین پیری و در موارد حاد با مرگ بیمار، همراه است.

نتایج حاصل از بررسی تجمع جیوه در محیط‌های مختلف

نتایج حاصل از بررسی تجمع جیوه در محیط‌های مختلف به‌صورت زیر است:

خاک

در بررسی که توسط سلگی و همکاران در سال ۱۳۹۲ صورت گرفت به بررسی میزان آلودگی جیوه در خاک شهرک‌های صنعتی اراک پرداخته شد. در این مطالعه سه شهرک مورد بررسی قرار گرفت. نمونه‌ها از عمق ۰ تا ۲۰ سانتی‌متری خاک شهرک‌های موردمطالعه جمع‌آوری شدند. تعداد ۲۲ نمونه مرکب مورد آزمایش قرار گرفت. میزان جیوه نمونه‌های خاک به کمک دستگاه (Advanced Mercury Analyzer (AMA مدل ۲۵۴ انجام شد.

در این مطالعه غلظت جیوه کل در خاک در محدوده ۴۳/۶۸ تا ۰۳/۱۳۷ میکروگرم بر کیلوگرم با میانگین ۰۷/۱۰۲ میکروگرم بر کیلوگرم تعیین شد. همچنین مقایسه میانگین‌ها اختلاف معنی‌داری بین شهرک‌ها نشان داد. یافته‌های پژوهش نشان داد که مقادیر جیوه کل در خاک در مقایسه با مقادیر پوسته زمین بالاتر بود اما در مقایسه با محدوده آن در خاک‌های جهان مقادیر کمی بالاتر است.

هرچند غلظت این آلاینده در منطقه موردمطالعه حاد نمی‌باشد ولی برنامه‌ریزی جهت کنترل انتشار این فلز باید موردتوجه جدی قرار گیرد (سلگی و همکاران، ۱۳۹۲).
در بررسی دیگری که توسط احمدی‌پور و همکاران در سال ۱۳۹۰ صورت گرفت به طور تصادفی از ۱۰ مزرعه برنج اطراف شهرک صنعتی آمل که چندین سال با فاضلاب این شهرک آبیاری می‌شدند، نمونه‌برداری با سه تکرار صورت گرفت و متوسط غلظت جیوه در خاک مزارع ۰۱۲/۰ +_۰۳۱/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم به دست آمد. این بررسی در ریشه، ساقه و دانه برنج صورت گرفت که نتایج نشان داد میزان تجمع جیوه در ریشه بیش از ساقه و دانه است (احمدی‌پور و همکاران، ۱۳۹۲).

آب

ازآنجایی‌که امروزه آلودگی آب یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های سلامت محیط‌زیست است و کیفیت آب آشامیدنی در شرایط سیستم تأمین تحت‌تأثیر منابع آلاینده قرار می‌گیرد، بررسی آلاینده‌های آب حائز اهمیت است. تاکنون بررسی‌های مختلفی بر روی آب آلوده شده توسط فلزات سنگین صورت‌گرفته است.

در مطالعه صورت‌گرفته توسط Pirsaheb و همکاران در سال ۲۰۱۳ بر روی آب شهر کرمانشاه تعداد ۱۶۵ نمونه آب از منابع ذخیره آب (۱۲۸ حلقه چاه)، ۲۵ مخزن آب و شبکه توزیع آب (آب شیر) از شهر کرمانشاه (با جمعیت حدود یک میلیون) جمع‌آوری شد. غلظت فلزات سنگین از جمله جیوه در تمام نمونه‌ها توسط دستگاه جذب اتمی واریان اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد که غلظت فلزات اندازه‌گیری شده پایین‌تر از استانداردهای ملی و دستورالعمل‌های توصیه شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) بودند (Pirsaheb et al., 2013).
در سال ۲۰۱۲، Nasehi و همکاران به بررسی میزان تجمع فلزات سنگین از جمله جیوه در رودخانه ارس پرداختند. این رودخانه در سراسر استان اردبیل در ۴ فصل (بهار، تابستان، پاییز و زمستان) موردمطالعه قرار گرفت. در این پژوهش از روش تجزیه‌وتحلیل خوشه‌ای برای طبقه‌بندی کیفیت رودخانه مورداستفاده قرار گرفت. بر طبق نتایج به‌دست‌آمده ایستگاه‌ها به سه گروه با آلودگی بالا، آلودگی متوسط و آلودگی کم تقسیم شدند، به‌طورکلی ایستگاه‌های ۳ و ۵ بیشترین آلودگی را داشتند (Nasehi et al., 2012).
Mousavi و همکاران در سال ۲۰۱۳ به بررسی غلظت فلزات سنگین از جمله جیوه در آب چاه و فاضلاب آبیاری مورداستفاده کشاورزی در مشهد پرداختند. به این منظور ۳۶ نمونه از چاه آب‌گرفته شد و مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد میانگین غلظت جیوه در چاه‌های آبیاری بیش از حد مجاز FAO (40/2±۰/۱ ) میکروگرم بر لیتر است. تمام نمونه‌های پساب حاوی غلظت بالای جیوه بودند، بنابراین کنترل منظم سطح فلزات سنگین در آب و استفاده از مداخلات لازم محیط‌‌زیستی در این منطقه به‌شدت توصیه می‌شود (Mousavi et al, 2013).

رسوبات

صالحی ناصح و همکاران در سال ۱۳۹۰ به اندازه‌گیری میزان فلزات سنگین از جمله جیوه در رسوبات تالاب انزلی پرداختند. در این تحقیق نمونه‌های آب و رسوب از کف تالاب انزلی در ۱۲ ایستگاه برداشته شد و میزان فلزات سنگین مختلف از جمله جیوه در آنها مورد اندازه‌گیری قرار گرفت. روش هضم کامل اسیدی جهت سنجش میزان کل فلزات سنگین رسوبات مورداستفاده قرار گرفت. نتایج سنجش میزان فلزات سنگین حاکی از غلظت بالای فلزات سنگین در نمونه‌های رسوب بود. مقدار متوسط جیوه در این بررسی ۸/۲ میلی‌گرم در کیلوگرم وزن خشک خاک مشاهده گردید (صالحی ناصح و همکاران، ۱۳۹۰).
تحقیق دیگری نیز در ارتباط با آلودگی رسوبات سواحل دریای خزر با جیوه در استان مازندران توسط حسینی و همکاران در سال ۱۳۹۰ صورت گرفت. در این تحقیق برای بررسی چگونگی توزیع غلظت فلز سنگین جیوه در رسوبات سواحل دریای خزر در استان مازندران، ۱۲ ایستگاه انتخاب و با استفاده از روش سیستماتیک تصادفی، از هر ایستگاه ۵ نمونه از رسوبات ساحلی برداشت شد. بعد از انجام تجزیه‌وتحلیل‌های آزمایشگاهی به‌منظور درون‌یابی توزیع غلظت عنصر جیوه از روش معکوس فاصله وزنی استفاده شد. به‌طورکلی میانگین مقادیر جیوه به‌دست‌آمده در تمامی ایستگاه‌ها کمتر از حد استاندارد NOAA آمریکا (۱۵/۰ میکروگرم جیوه در هر گرم رسوب) در رسوبات بود (حسینی و همکاران، ۱۳۹۰).

خسروی و همکاران نیز در سال ۱۳۹۰ به بررسی آلودگی فلزات سنگین از جمله جیوه در رسوب سه بخش تالاب انزلی پرداختند. نمونه‌های رسوب از سه بخش شرقی، غربی، و مرکزی تالاب جمع‌آوری شدند. در هر بخش سه ایستگاه انتخاب شد و در هر ایستگاه سه تکرار نمونه‌برداری انجام شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که بیشترین غلظت در منطقه شرقی تالاب که متأثر از فعالیت‌های متنوع انسانی است، وجود دارد. میانگین غلظت جیوه در رسوب تالاب ۶۹۲/۳۰۰ نانوگرم بر گرم وزن خشک در منطقه شرق تالاب به دست آمد (خسروی و همکاران، ۱۳۹۰). ازآنجاکه بندر امام خمینی بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران است بسیاری از صنایع پتروشیمی و مناطق شهری در اطراف این بندر قرار دارد و همچنین به دلیل داشتن ترافیک سنگین کشتی، غلظت PAHs موجود در آن، جیوه و سایر فلزات سنگین به‌عنوان اولین‌بار در رسوبات سطح اسکله‌ها در سال ۲۰۱۳ توسط Abdollahi و همکاران اندازه‌گیری شد.

طبق نتایج بالاترین غلظت جیوه در سایت ۱، واقع در مجاورت منطقه صنعتی پتروشیمی که در آن کشتی‌ها تعمیر می‌شوند، ثبت شد. مقایسه بین مقادیر اندازه‌گیری شده در این مطالعه و مقدار استاندارد جیوه در رسوبات نشان داد که غلظت جیوه موجود در آن بسیار بیشتر از استاندارد و حتی بیشتر از مطالعات مشابه است (Abdollahi et al., 2013).

خروج فاضلاب ناشی از یک واحد پتروشیمی در بندر امام مجتمع چندین سال است که به خلیج‌فارسی (خور موسی) منتشر می‌شود که منجر به آلودگی آب دریا و در نهایت اثر بر شرایط محیط‌زیستی و اکوسیستم دریایی شده است. در مطالعه دیگری که در سال ۲۰۱۲ توسط Shahbazi و همکاران صورت گرفت به‌منظور تعیین الگوی توزیع نقاط آلوده در رسوبات دریایی، ۱۵ ایستگاه برای تعیین مقدار جیوه در رسوبات باتوجه‌به توزیع آن‌ها و ارتباط با جریان منبع آلاینده به دریا انتخاب شدند.

مقدار جیوه در نمونه‌ها در گستره ppm 7/103-03/0 قرار داشتند. حداکثر مقدار جیوه در نمونه‌های مربوط به عمق ۰-۱۰ سانتی‌متر تشخیص داده شد، یعنی در جایی که نزدیک به یک کانال خروجی فاضلاب یک واحد کلر قلیایی بود. آن‌ها به این نتیجه دست یافتند که مقدار جیوه در رسوبات یک ارتباط معنی‌داری با حجم خروجی واحد کلر قلیایی دارد. ازآنجایی‌که جیوه در این منطقه منشأ زمین‌شناسی ندارد، در نتیجه آلودگی باید به علت فعالیت واحد پتروشیمی بندر امام باشد (Shahbazi et al., 2012).
در مطالعه‌ای که توسط Agah و همکاران در سال ۲۰۱۰ در رسوبات بخش‌های شمالی خلیج‌فارس صورت گرفت رسوبات سطحی از نه ایستگاه در استان هرمزگان و بوشهر جمع‌آوری شد. مجموع جیوه در نمونه رسوبات از ۱۳ تا ۴۰ نانوگرم اندازه‌گیری شد (Agah et al., 2010). در بررسی دیگری که توسط Nabavi و همکاران در سال ۲۰۱۳ صورت گرفت غلظت گروهی از فلزات سنگین از جمله جیوه در سواحل ماهشهر (شمال خلیج‌فارس) در رسوبات سطحی اندازه‌گیری شد. سه ایستگاه نمونه‌برداری شامل خور موسی، خور زنگی و خور احمدی انتخاب گردیدند. نتایج نشان داد که اختلاف معنی‌داری در غلظت جیوه بین ایستگاه‌های مختلف وجود دارد.

بالاترین غلظت جیوه در رسوبات خور موسی مشاهده شد (Nabavi et al., 2013). در مطالعه دیگر که توسط Agah و همکاران در سال ۲۰۱۱ صورت گرفت غلظت ۱۷ عنصر که یکی از آن‌ها جیوه بود در ۳۱ رسوب مورد بررسی قرار گرفت. ایستگاه‌های نمونه‌برداری، خلیج گلستان، جزیره میانکاله، بابلسر، نوشهر و انزلی که به نمایندگی از بنادر مهم در استان‌های گلستان، مازندران و گیلان در جنوب دریای خزر بودند، انتخاب شدند. محدوده غلظت جیوه در رسوبات سطحی بین ۱۰ تا ۴۴ نانوگرم برگرم اندازه‌گیری شد.

بررسی‌ها نشان دادند که غلظت جیوه در رسوبات ساحلی خلیج گلستان ۶ برابر مناطق عمیق است درحالی‌که غلظت آن در رسوبات ساحلی ایستگاه‌های نوشهر و میانکاله کمتر از مناطق عمیق‌تر بودند (Agah et al., 2011). در مطالعه دیگر که در سال ۲۰۱۲ توسط Almasih و Kaboodvandpour بر روی تجمع جیوه در رسوبات حوزه آبخیز قشلاق سنندج و همچنین بی‌مهرگان اعماق دریا (بنتوزها) صورت گرفت نشان داد سطح کل جیوه در رسوبات و بدن بی‌مهرگان بیش از استاندارد WHO و ایران (۱ میکروگرم بر لیتر) است (Almasih and Kaboodvandpour, 2012.). در بررسی که توسط Khosravi و همکاران در تالاب انزلی در سال ۲۰۱۱ صورت گرفت مشخص شد که غلظت جیوه در قسمت شرقی تالاب، یعنی جایی که بیشترین آلاینده‌ها تمرکز دارند، بیشتر و در حد ۶۹۲/۳۰۰ نانوگرم بر گرم است (Khosravi et al., 2011).

موها

در پژوهش صورت‌گرفته توسط سلگی و همکاران در سال ۱۳۹۲ برای بررسی وضعیت آلودگی جیوه در دریای خزر و رودخانه‌های حوضه جنوبی آن به ترتیب از موی فک دریای خزر (Phoca caspica) و شنگ رودخانه‌ای (Lutra lutra) به‌عنوان دو گونه دریایی و رودخانه‌ای برای پایش آلودگی جیوه استفاده شد. بدین منظور نمونه‌های مو از موزه‌های تاریخ طبیعی استان‌های شمالی از تیرماه تا بهمن‌ماه ۶۸ جمع‌آوری شدند.

مقادیر جیوه با استفاده از دستگاه ۲۵۴ LECO AMAوAdvanced Mercury بر طبق استاندارد ASTM شماره ۶۷۲۲-D میانگین غلظت جیوه برای کل نمونه‌ها (فک و شنگ) ۶/۳+_۸/۷ میکروگرم بر گرم بود. مقادیر غلظت جیوه در موی فک خزر در دامنه ۲۳/۱ تا ۴۲/۲۷ میکروگرم بر گرم و در موی شنگ در رودخانه‌های حوضه جنوبی خزر در دامنه ۸۸/۰ تا ۳۸/۱۲ میکروگرم بر گرم قرار داشت. اختلاف معناداری بین دو گونه از نظر متوسط غلظت جیوه در سطح ۵۹ % دیده نشد. همچنین تحلیل رگرسیون برای شنگ رودخانه‌ای افزایش معنادار غلظت جیوه از سال ۸۵-۶۵ را نشان داد (سلگی و همکاران، ۱۳۹۲).

بافت‌ها

در بررسی صورت‌گرفته توسط عظیمی و همکاران در سال ۱۳۹۱ از ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺘﺎﻟﻮﺗﻴﻮﻧﻴﻦ به‌عنوان ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ زﻳﺴﺘﻲ ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ به‌منظور ﭘﺎﻳﺶ زﻳﺴﺘﻲ ﻓﻠﺰات سنگین از جمله ﺟﻴﻮه در دوکفه‌ای Crassostrea gigas در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻨﺪر اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر صدف‌های ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ اسکله‌های ﺑﻨﺪر اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ از ۵ اﻳﺴﺘﮕﺎه ﺷﺎﻣﻞ اﺳﻜﻠﻪ ﭘﺘﺮوﺷﻴﻤﻲ، داک ﺳﺮﺳﺮه، اﺳﻜﻠﻪ ۱۵، اﺳﻜﻠﻪ ۲۸ و اﺳﻜﻠﻪ ۳۳ جمع‌آوری و ﺑﻪ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ. در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﭘﺲ از ﻣﺮاﺣﻞ آماده‌سازی و ﻫﻀﻢ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ، ﻣﻴﺰان ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﺎﻓﺖ ﻧﺮم دو ﻛﻔﻪ ایﻫﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﺟﺬب اﺗﻤﻲ اندازه‌گیری ﮔﺮدﻳﺪ. میزان ﻣﺘﺎﻟﻮﺗﻴﻮﻧﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﻣﺮاﺣﻞ اﺳﺘﺨﺮاج و رسوب‌دهی به روش اﺳﭙﻜﺘﺮوﻓﺘﻮﻣﺘﺮی ﺳﻨﺠﺶ ﺷﺪ.

ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻏﻠﻈﺖ ﺟﻴﻮه، در ﺑﺎﻓﺖ ﻧﺮم دوکفه‌ای‌های نمونه‌برداری ﺷﺪه ۱۲/۳±۷۷/۲، ﻣﻴﻜﺮوﮔﺮم برگرم وزن خشک و دامنه غلظت ﻣﺘﺎﻟﻮﺗﻴﻮﻧﻴﻦ از ۵۳/۵±۵/۹۶ ﺗﺎ ۳۴/۷±۷۵/۱۸۵ ﻣﻴﻜﺮوﮔﺮم ﺑﺮ ﮔﺮم وزن ﺗﺮ در صدف‌های نمونه‌برداری ﺷﺪه از ایستگاه‌های ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد. ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺟﻴﻮه، در صدف‌های اﺳﻜﻠﻪ ﭘﺘﺮوﺷﻴﻤﻲ اندازه‌گیری شد. فلز جیوه ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻣﻌﻨﺎداری ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻟﻮﺗﻴﻮﻧﻴﻦ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد (عظیمی و همکاران، ۱۳۹۱).

در سال ۱۳۹۱ عظیمی و همکاران به مطالعه سطوح فلزات سنگین از جمله جیوه در رسوبات شمال غرب خلیج‌فارس – بندر امام خمینی پرداختند و به این نتیجه رسیدند که سطوح تجمع جیوه به نسبت مس و سرب در حد پایین‌تری قرار دارد. نتایج نشان داد که دامنه سطوح جیوه در رسوبات ایستگاه‌های مختلف بر اساس میکروگرم بر گرم وزن خشک ۴/۴-۵/۰ است (عظیمی و همکاران، ۱۳۹۱).

در تحقیق صورت‌گرفته توسط بهشتی و همکاران در سال ۱۳۹۱ غلظت چند فلز سنگین از جمله جیوه در بافت‌های عضله، کبد و آبشش ماهی بیاه در رودخانه کارون در استان خوزستان بررسی شد. پس از بیومتری ۷۲ نمونه صید شده، بافت‌های عضله، کبد و آبشش جداسازی شده و آماده‌سازی و آنالیز نمونه‌ها صورت گرفت. نتایج نشان داد که میانگین غلظت جیوه در بافت عضله حداقل و در بافت آبشش حداکثر است (بهشتی و همکاران، ۱۳۹۱).

در مطالعه‌ای که توسط Askary sari و Mohammadi در سال ۲۰۱۲ بر روی تمرکز جیوه در چندگونه ماهی در آب‌های دریایی خوزستان (بندر ماهشهر) شد، بیشترین میزان جیوه به ترتیب در بافت‌های Cynoglossus arel، Periophthalmus waltoni، Acanthopagrus latus، و Platycephalus indicus تمرکز داشتند. میزان جیوه در کبد Periophthalmus waltoni (98/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک) و در عضله Cynoglossus arel (73/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک) بیشتر از گونه‌های دیگر بود. نتایج کلی نشان داد که بافت‌های ماهی‌های خوزستان آلودگی زیادی به فلزات سنگین از جمله جیوه دارند که از حد استاندارد WHO بالاتر است (Askary sari and Mohammadi, 2012).

در بررسی دیگری که توسط Hosseini و همکاران در سال ۲۰۱۲ صورت گرفت سطوح جیوه در بافت‌های خرچنگ شناگر آبی Portunus Pelagicus و رسوبات سواحل خلیج‌فارس در جنوب ایران مورد بررسی قرار گرفت. آنالیز جیوه توسط فرایند جذب اتمی اسپکتوفتومتری صورت گرفت. بررسی جیوه هم در رسوبات و هم در بافت‌های کبد، عضله و اسکلت صورت پذیرفت. مجموع سطوح جیوه در بافت این خرچنگ از ۶ ایستگاه نمونه‌برداری بین ۸۰/۰ +_۷۰/۴ و ۲۲/۰ +_۲۹/۰ بود. نتایج نشان داد که اختلاف ناچیزی در سطوح جیوه بین جنس‌های مختلف وجود دارد. بیشترین غلظت مجموع جیوه در رسوبات و همه بافت‌ها در ایستگاه بهرکان مشاهده شد. اختلاف معنی‌داری بین سطوح جیوه در بافت‌های مختلف خرچنگ مشاهده نشد (Hosseini et al., 2012).
در پژوهشی که در سال ۲۰۱۱ توسط Nozari و همکاران بر روی تجمع جیوه در عضله و کبد ماهی Esox lucius در تالاب انزلی صورت گرفت مشخص شد که اختلاف معنی‌داری بین غلظت جیوه در بافت‌های مختلف و همچنین در جنس‌های مختلف این‌گونه ماهی وجود دارد. نتایج نشان داد میزان تجمع جیوه در عضله این ماهی بیشتر از کبد و در جنس نر بیشتر از ماده است (Nozari et al., 2011).

در پژوهشی دیگر که توسط Azami و همکاران در سال ۲۰۱۱ صورت گرفت بر روی تجمع جیوه در بافت‌های (پر، عضله، کلیه، کبد) چندین پرنده دریایی (چنگر، اردک سرسبز، باکلان بزرگ) بررسی انجام شد. در مجموع تعداد ۵۱ نمونه به‌صورت کاملاً تصادفی صید، سپس از بافت‌های پر، کبد، کلیه و عضله، نمونه‌هایی تهیه و غلظت جیوه کل در این بافت‌ها با دستگاه پیشرفته آنالیز جیوه ( ۲۵۴ LECO AMA) اندازه‌گیری شد. یافته‌ها نشان داد بیشترین میزان جیوه در کبد باکلان بزرگ که گونه گوشت‌خوار است، وجود داشت. میانگین میزان جیوه در کبد باکلان بزرگ، اردک سرسبز و چنگر ۸۰/۱۴، ۰۵/۲، ۱۸/۰، در کلیه ۱۲، ۹۰/۱، ۱۷/۰، در پر ۵۷/۶، ۰۹/۱، و ۲۳/۰ و در عضله ۶۷/۸، ۲۶/۰ و ۰۹/۰ میلی‌گرم در کیلوگرم وزن خشک بود. مقایسه میانگین‌ها اختلاف معنی‌داری را در بین گونه‌ها نشان دادند (P<0.05). اما اختلاف معنی‌داری بین جنس‌های این پرندگان وجود نداشت (Azami et al., 2011).

در مطالعه دیگری که توسط Azami و همکاران در سال ۲۰۱۲ بر روی غلظت جیوه تجمع یافته در عضله، کبد و کلیه باکلان صید شده از تالاب‌های بین‌المللی گمیشان و انزلی صورت گرفت، مشخص شد که میانگین جیوه تجمع یافته در کبد، کلیه و عضله به ترتیب ۶۷/۵، ۵۹/۳ و ۲۶/۲ میلی‌گرم در کیلوگرم وزن خشک است. ازآنجایی‌که میزان جیوه در این بافت‌ها از حد استاندارد WHO، FAO و EPA بیشتر است این موضوع به‌عنوان یک هشدار جدی برای این پرندگان و مصرف‌کنندگان آن تلقی می‌شود (Azami et al., 2012). در مطالعه صورت‌گرفته توسط Salaramoli و همکاران در سال ۲۰۱۲ تجمع جیوه در سه گونه ماهی کپور نقره‌ای، قزل‌آلای رنگین‌کمان و میگو در گیلان، مازندران و چابهار مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع ۶۳ نمونه از سه گونه موردنظر و آب استخرهای آن‌ها گرفته شد. نتیجه نشان داد میزان جیوه در ماهی کپور نقره‌ای، قزل‌آلای رنگین‌کمان و میگو به ترتیب از زیاد به کم است (Salaramoli et al., 2012).

Hosseini و همکاران در سال ۲۰۱۴ به بررسی سطوح جیوه در بافت‌های خرچنگ شناگر آّبی Portunus pelagicus در سواحل خلیج‌فارس پرداختند. در طی این پژوهش به این نتیجه رسیدند که سطح تجمع جیوه در کبد بیشتر از ماهیچه و در ماهیچه بیشتر از اسکلت جانور وجود دارد (Hosseini et al, 2014).

منابع

احمدی‌پور، فاطمه، قاسم‌پوری، سید محمود، و بهرامی فر، نادر. (۱۳۹۲)، جذب جیوه از خاک‌آلوده توسط بوته برنج، مطالعه موردی: مزارع شهرک صنعتی آمل، مجله آب و فاضلاب، شماره ۱، صفحات ۷۴-۶۹.

بهشتی، محبوبه، عسکری ساری، ابوالفضل، و ولایت زاده، محمد. (۱۳۹۱)، بررسی غلظت فلزات سنگین در ماهی بیاه در رودخانه کارون، استان خوزستان، مجله آب و فاضلاب، شماره ۳، صفحات ۱۳۳-۱۲۵.

حسینی، سید مهدی، میر غفاری، نورالله، محبوبی صوفیانی، نصرالله، و خداکرمی، لقمان. (۱۳۹۰)، ارزیابی آلودگی رسوبات سواحل دریای خزر با جیوه در استان مازندران با استفاده از GIS و زمین آمار، نشریه محیط‌زیست طبیعی، مجله منابع طبیعی ایران، دوره ۶۴، شماره ۲، صفحات ۱۶۹ تا ۱۸۳.

خدادادی، احمد. توکلی محمدی، محمدرضا. (۱۳۸۹). ارزیابی منابع آلاینده طبیعی و مصنوعی جیوه با استفاده از GIS در تعدادی از استان های کشور، چهارمین همایش تخصصی مهندسی محیط‌زیست.

خسروی، معصومه، بهرامی فر، نادر، و قاسمپوری، سید محمود. (۱۳۹۰)، بررسی آلودگی فلزات سنگین در رسوب سه بخش تالاب انزلی، مجله سلامت و محیط، فصلنامه علمی – پژوهشی انجمن علمی بهداشت محیط ایران، دوره چهارم، شماره دوم، صفحات ۲۲۳ تا ۲۳۲.

سلگی، عیسی، اسماعیلی ساری، عباس، و قاسمپوری، سید محمود. (۱۳۹۲)، وضعیت آلودگی دریای خزر و رودخانه‌های حوضه جنوبی آن از نظر مقادیر آلودگی جیوه به‌واسطه پایش پستانداران آبزی، مجله علوم و فنون دریایی، دوره ۱۲، شماره ۱، صفحات ۱۰-۳

عظیمی، علی، داداللهی سهراب، علی، صفاهیه، علیرضا، ذوالقرنین، حسین، سواری، احمد، و فقیری، ایرج. (۱۳۹۱)، مطالعه سطوح فلزات سنگین جیوه، کادمیوم، سرب و مس در رسوبات شمال غرب خلیج‌فارس – بندر امام خمینی، مجله اقیانوس‌شناسی، ﺳﺎل ﺳﻮم، ﺷﻤﺎره ۱۱، صفحات ۴۱-۳۳.

عظیمی، علی، صفاهیه، علیرضا، داداللهی سهراب، علی، ذوالقرنین، حسین، صفار، بهناز، و سواری، احمد. (۱۳۹۱)، ارزﻳﺎﺑﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺘﺎﻟﻮﺗﻴﻮﻧﻴﻦ به‌عنوان ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ زﻳﺴﺘﻲ ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ (ﺟﻴﻮه، ﻛﺎدﻣﻴﻮم، ﺳﺮب و ﻣﺲ) در دوکفه‌ای Crassostrea gigas در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻨﺪر اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ، مجله اقیانوس‌شناسی، ﺳﺎل ﺳﻮم، ﺷﻤﺎره ۹، صفحات ۳۹-۲۷.

عیسی سلگی، عیسی، اسماعیلی ساری، عباس، و ریاحی بختیاری، علیرضا. (۱۳۹۲)، بررسی میزان آلودگی جیوه در خاک شهرهای صنعتی اراک، فصلنامه بهداشت در عرصه، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشکده بهداشت، دوره ۱، شماره ۲، صفحات ۲۲ تا ۲۸.

وصالی ناصح، محمدرضا، کرباسی، عبدالرضا، غضبان، فریدون، و باغوند، اکبر. (۱۳۹۱)، تحلیل ارتباط بین میزان فلزات سنگین در نمونه‌های آب و رسوب تالاب انزلی، مجله تحقیقات نظام سلامت، سال هشتم، شماره اول.

Abdollahi, Sajad., Raoufi, Zeinab., Faghiri, Iraj., Savari, Ahmad., Nikpour, Yadolah and Mansouri, Ali. (2013), Contamination levels and spatial distributions of heavy metals and PAHs In surface sediment of Imam Khomeini Port, Persian Gulf, Iran, Marine Pollution Bulletin 71 (2013) 336–۳۴۵

M., Shahbazi and B., Grigoryan, K. (2012), The study of mercury pollution distribution around a chlor-alkali petrochemical complex, Bandar Imam, southern Iran, Journal of Environmental Earth Sciences , Volume 67, Issue 5, pp 1485-1492

Agah, Homira., Owfi, Fereidoon., Sharif Fazeli, Mohammad., Fatemi, Mohammad Reza., and Savari, Ahmad. (2010), Determining mercury and methylmercury in sediments of the northern parts of the Persian Gulf, Oceanography, Vol.1, No.3, pp. 7-13

Nabavi, Seyed Mohammad Bagher., Parsa, Yaghoob., Hosseini, Mehdi., and Nabavi, Seyedeh Narges. (2013), Assessment of Heavy Metal Concentration (Fe, Ni, Cu and Hg) in Sediment from North of Persian Gulf, Mahshahr Coast, World Applied Sciences Journal 28 (5): 718-721 Agah, Homira1., Hashtroodi, Mehry., and Baeyens, Willy. (2011), Trace Metals Analysis in the Sediments of the Southern Caspian Sea, Journal of the Persian Gulf (Marine Science), pp. 1-12

Almasieh, K., and Kaboodvandpour,S. (2012), Evaluation of Mercury Accumulation in Sediments and Benthic Invertebrate Massesfrom Sanandaj Gheshlagh Reservoir, Journal of Environmental Studies, Vol. 38, No. 61

khosravi, M ., Bahramifar, N ., and Ghasempouri, M. (2011), Survey of Heavy Metals(Cd, Pb, Hg, Zn and Cu) Contamination in Sediment of Three Sites Anzali Wetland, Iran. J. Health & Environ., 2011, Vol. 4,No. 2

Hosseini, Mehdi., Nabavi, Seyed Mohammad Bagher., Abdi Bastami, Afshin and Parsa, Yaghoob. (2012), Mercury Concentration in Tissues of Blue Swimming Crab, Portunus pelagicus (Linnaeus, 1758) and Sediments from Persian Gulf Coasts, Iran, World Applied Sciences Journal 18 (3): 322-327.

Hosseini, Mehdi., Nabavi, Seyed Mohammad Bagher., Abdolahpour Monikh, Fazel., and Peery, Sadegh. (2014), Blue Swimming Crab, Portunus pelagicus (Linnaeus, 1758) as monitors of mercury contamination from Persian Gulf, South Iran, Indian Journal Of Geo-Marine Sciences, Vol. 43(3), pp. 377-383

Nozari, Mahboubeh ., Esmaili-Sari, Abbas ., Riyahi-Bakhtiyari, Alireza ., and Aazami, Jaber. (2011), Mercury Concentration in Muscle and Liver of Pike (Esox lucius) Collected from Anzali International Wetland, Iran, Iranian Journal of Toxicology Volume 5, No 14, Autumn 2011

Aazami, J., Esmaili-Sari, A., Bahramifar, N., Ghasempouri, M., Savabieasfahani, M. (2011), Mercury in Liver, Kidney, Feather and Muscle of Seabirds from Major Wetlands of the Caspian Sea, Iran, Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, 86: 657-661

Aazami, J., Esmaili Sari, A., Bahramifar, N., Ghasempouri, M., and Jafarinezhad, M. (2012), The ratio of organic mercury to total mercury in some organs of great cormorant (Phalacrocorax carbo) caught from Gomishan and Anzali International Wetlands, Arak Medical University Journal (AMUJ) ,2012; 14(59): 1-9

Askary sari, Abolfazl and Mohammadi, Maryam. (2012), Comparison of Mercury and Cadmium Toxicity in Fish species from Marine water, Research Journal of Fisheries and Hydrobiology, 7(1): 14-18

Pirsaheb, Meghdad., Khosravi, Touba., Sharafi, Kiomars., Babajani, Leila., and Rezaei, Mansour. (2013), Measurement of Heavy Metals Concentration in Drinking Water from Source to Consumption Site in Kermanshah – Iran, World Applied Sciences Journal 21 (3): 416-423

Nasehi, Fatemeh., Hassani, Amirhesam., Monavvari, Masoud., Karbassi, Abdoreza., Khorasani, Nematollah., and Imani, Aliakbar. (2012), Heavy Metal Distributions in Water of the Aras River, Journal of Water Resource and Protection, 4, 73-78

Salaramoli, J., Salamat, N., Razavilar, V., Najafpour, Sh., and Aliesfahani, T. (2012), A Quantitative Analysis of Lead, Mercury and Cadmium Intake by Three Commercial Aquatics, Hypophthalmichthys molitrix, Onchorhynchus mykiss (Walbaum) and Fenneropenaeus indicus, World Applied Sciences Journal 16 (4): 583-588

Mousavi, S.R., Balali, M., Riyahi-Zanjani, B., Yousefzadeh, H., and Sadeghi, M. (2013), Concentrations of Mercury, Lead, Chromium, Cadmium, Arsenic and Aluminum in Irrigation Water Wells and Wastewaters Used for Agriculture in Mashhad, Northeastern Iran, The International Journal of Occupational and Environmental Medicine, Vol 4, No 2, PP. 80-86.