اندیشکده سیاست‌گذاری امیرکبیر بررسی کرد
عدم النفع گازی ایران در جبر تحریمی
از آن‌جا که کشور ایران دومین ذخایر گاز متعارف جهان را در اختیار دارد و این منبع بیش از 70درصد سبد انرژی کشور را تشکیل می‌دهد، گاز در ایران نیز دارای اهمیت بسیاری است. یکی از مصارف گاز که با توجه به پتانسیل کشور در این حوزه همواره از حیث مزایای اقتصادی و ژئوپلتیکی مورد توجه بوده است، صادرات آن و در مفهومی کلان‌تر، تجارت گاز است. لزوم توسعه تجارت گاز در اسناد بالادستی کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است. از جمله این اسناد به سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، سیاست‌های کلی انرژی و سند چشم‌انداز صنعت نفت در 1404 میتوان اشاره کرد که در جدول زیر قابل‌مشاهده است. اگرچه از اوایل دهه هشتاد با شروع صادرات گاز به ترکیه و سپس آغاز صادرات به عراق در دهه نود، صادرات گاز مورد توجه قرار گرفته است.
اما حجم صادراتی ایران، که کمتر از 2درصد کل صادرات گاز در جهان را تشکیل می‌دهد، هرگز درخور جایگاه دومین دارنده بزرگ گاز در جهان نیست. با توجه به جایگاه کشور در ذخایر گازی جهان و مزایای سیاسی و اقتصادی تجارت گاز و همچنین تاکید اسناد بالادستی، انتظار می‌رود ایران نقش پررنگ‌‌تری در مناسبات گازی منطقه داشته باشد، که این امر مستلزم اتخاذ رویکرد متناسب حاکمیت در رابطه با منابع انرژی و به طور خاص گاز طبیعی است. این گزارش با بررسی موقعیت کشور در بازار گاز منطقه و جهان، به مقایسه جایگاه ایران با سایر کشورها در عرصه تجارت گاز می‌پردازد.این گزارش توسط محمدامین نبی‌سروستانی و امین نوربخش، پژوهشگران اندیشکده سیاست‌گذاری امیرکبیر، تهیه شده است.
ایران، دومین ذخایر گاز جهان
بر اساس گزارش سال 2022 شرکت بی.پی.، کشورهای روسیه، ایران، قطر، ترکمنستان و ایالات متحده آمریکا به ترتیب بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی متعارف جهان هستند. بر اساس این گزارش، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز طبیعی جهان در سال 2021 به ترتیب ایالات متحده آمریکا، روسیه، ایران، چین و قطر بوده‌اند. لازم به ذکر است عمده گاز تولیدی ایالات متحده آمریکا از منابع نامتعارف (عمدتا شیل گازها) است. روند تولید این کشورها در سالهای گذشته نیز در شکل 2 آورده شده است. از لحاظ مصرف، ایالات متحده، روسیه، چین، ایران و کانادا بزرگ‌ترین مصرف‌‌کنندگان گاز طبیعی جهان در سال 2021 بوده‌اند.
در شکل 3 سهم صادرات و سهم تجارت گاز پنج کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی در سال 2021 مقایسه شده است. سهم صادرات گاز به معنی نسبت مجموع صادرات گاز طبیعی یک کشور به کل میزان صادرات گاز جهان و سهم تجارت گاز عبارت است از نسبت مجموع صادرات و واردات گاز طبیعی یک کشور به مجموع کل صادرات و واردات گاز طبیعی جهان. همان‌طور که در شکل 3 مشخص است، ایران بهرغم دارا بودن سهم 17درصدی از ذخایر گاز جهان و رتبه سوم در تولید گاز، سهم بسیار ناچیزی در صادرات و تجارت گاز طبیعی دارد. سهم صادرات گاز ایران در سال 2021 تقریبا 4/ 1درصد و سهم تجارت 7/ 0درصد بوده است. با بررسی بزرگ‌ترین صادرکنندگان گاز در جهان، رتبه نامناسب ایران در صادرات گاز جهان بیشتر نمایان می‌شود.
همان‌طور که در شکل 4 قابل‌مشاهده است، برخی کشورها بهرغم بهره‌‌مندی کمتر از ذخایر گاز طبیعی، از سهم صادرات و سهم تجارت گاز بالایی برخوردارند. به عنوان مثال، کشور نروژ با اینکه جزو 10 کشور دارنده بزرگ ترین ذخایر گازی نیست، رتبه چهارم را در سهم صادرات گاز جهان به خود اختصاص داده است. ایران اما با داشتن دومین ذخایر گازی در جهان، در بین کشورهای صادرکننده گاز در رتبه 13 قرار گرفته است.
سهم صادرات و تجارت گاز ایران در بازار گاز جهان در سالهای گذشته نیز کم‌وبیش مشابه حال حاضر بوده و همواره زیر 2درصد بوده است. لازم به ذکر است علت نزولی شدن نمودار سهم تجارت گاز از سال 1395، اختلاف ایجادشده بر سر تسویه مبلغ واردات گاز ایران از ترکمنستان بود که منجر به قطع روابط گازی ایران شد و به صورت کاهش سهم تجارت گاز نمود پیدا کرد. اما احیای قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان و آذربایجان و افزایش میزان صادرات گاز به ترکیه در سالهای اخیر، به سهم صادرات و سهم تجارت گاز ایران در سالهای اخیر افزوده است. هرچند، برای رسیدن به جایگاه مناسب و کسب سهم بیشتر از بازار گاز نیاز به برنامه‌‌ریزی و اقدامات موثرتری است.
یک پیشنهاد
بهرغم وجود ذخایر فراوان گاز طبیعی در ایران و تاکید اسناد بالادستی مبنی بر نقش‌آفرینی موثر ایران در صادرات و تجارت گاز، این سهم در حال حاضر بسیار ناچیز بوده و با هدف‌‌گذاری تصاحب سهم 8 تا 10درصدی از تجارت گاز جهان فاصله زیادی دارد. بنابراین، با توجه به مزایای مهم تجارت گاز، لازم است برای بهره‌برداری مناسب‌تر از این منبع خدادادی در راستای افزایش توان سیاسی و اقتصادی کشور برنامه‌ریزی‌های لازم صورت گیرد. در صورت ثابت در نظر گرفتن صادرات و تجارت گاز کشورهای جهان، برای دست‌یابی ایران به سهم صادرات گاز 10درصدی باید 123میلیارد مترمکعب گاز صادر شود و برای کسب سهم تجارت گاز 8درصدی نیز باید 123میلیارد مترمکعب صادرات و 73میلیارد مترمکعب واردات گاز انجام شود.
با توجه به ظرفیت‌های موجود و قابل‌دسترس، پیشنهاد می‌شود در میان‌مدت پنج‌ساله ایران با واردات گاز از کشورهای روسیه، ترکمنستان و قطر و صادرات گاز به کشورهای منطقه از جمله عراق، ترکیه و پاکستان از طریق تمدید قرارداد، افزایش ظرفیت صادراتی قرارداد و احداث خطوط لوله جدید، سهم صادرات و تجارت گاز خود را افزایش داده و به هاب گازی منطقه تبدیل شود. همچنین، در بلندمدت میتوان با افزایش واردات و صادرات این سهم را به مقادیر بیشتری نیز افزایش داد.
