مقدمه

اگر چه در اصل مسئله امامت و خلافت میان مسلمانان اختلافی وجود ندارد اما در مورد جایگاه و قلمرو امامت و همچنین روش تعیین امام مسلمانان دچار اختلاف شده اند . شیعه بر این باور است، امامت منصبی الهی است که تعیین مصادیق آن به وسیله نص، توسط پیامبر (ص) به مسلمانان ابلاغ شده است. حدیث "اثناعشر خلیفه" از ادله ی مهم شیعیان در این رابطه است. این روایت در کتب حدیثی فریقین، بیان و تصحیح شده است. حدیث اثناعشر خلیفه، علاوه بر مشخص کردن تعداد خلفا، دلالت بر وجود این افراد تا قیامت دارد؛ به گونه ای که عزت و سربلندی اسلام منوط به این دوازده خلیفه است؛ بنابر اعتقاد شیعه، جانشینان راستین پیامبر (ص)، امیرالمومنین علی (ع) و یازده نفر از اولاد ایشان است که در نهایت، به امام مهدی (ع) ختم می گردد. ابن تیمیه با پذیرش اصل روایت، در دلالت آن خدشه کرده است. وی کوشیده، برای مقابله با دیدگاه شیعه، افراد دیگری را به عنوان مصادیق این دوازده نفر مشخص نماید که در این امر موفق نبوده است؛ با توجه به مطالب گفته شده، تعیین دوازده خلیفه مورد نظر پیامبر (ص) که به ضرورت نقلی و تلازم عقلی عزت و اقتدار اسلام را به همراه دارند و خلافت آنان تا قیامت ادامه دارد، امری لازم و ضروری به نظر می رسد؛ در رابطه با حدیث اثناعشر خلیفه و تعیین مصادیق این روایت، کتب و مقالاتی نگاشته شده که می توان به کتاب کفایه الاثرفی النصوص علی الائمه الاثنی عشر، نوشته ی علی بن محمد خزاز قمی که با رویکردی اثباتی، درصدد بیان ضرورت وجود خلیفه ی معصوم و منصوب در تمامی زمان ها است، اشاره کرد؛ همچنین کتاب ولاية الإمام علي (ع) في الكتاب والسنة و من حديث النبي يكون لهذه الأُمّة إثناعشر قيّماً، نوشته ی علامه سید مرتضی عسکری به بیان تفسیر و تبیین حدیث در کتب اهل سنت پرداخته است. شيخ كاظم آل نوح در کتاب طرق حديث الأئمة الإثناعشر به بررسی طرق حدیث بشارت، همت گماشته است. منهاج السنه نوشته ی ابن تیمیه نیز با رویکردی انتقادی و زیر سوال بردن معتقدات شیعه (به خصوص امامت امام مهدی (ع))، به بحث در رابطه با این حدیث پرداخته است؛ آنچه ما را به انجام این تحقیق تشویق کرده، ابتدا نقد منظم و یک پارچه  ی دیدگاه ابن تیمیه در مورد این حدیث و سپس، رویکردی اثباتی در راستای اثبات و تعیین مصادیق راستین حدیث مذکور می باشد. مقاله پیش رو در دو بخش سند و دلالت بر اساس دیدگاه ابن تیمیه، به واکاوی حدیث خواهد پرداخت.

حدیث اثناعشر خلیفه

حدیث «اثناعشر خلیفه» از احادیث مشهور و معروف، نزد شیعه[1] و سنی[2] است. حدیث مذکور با طرق مختلف از جمعی از صحابه مانند جابر بن سمره، سعد بن ابی وقاص، عبدالله بن مسعود، در صحیح ترین کتب اهل سنت مانند بخاری و مسلم و سایر صحاح، با عبارات متفاوت نقل شده است. وجه اشتراک تمامی این نقل ها، بیان دوازده نفر به عنوان خلفای راستین پیامبر (ص) است.[3] برگزیدن جانشین، بنابر آیات قرآن[4] و روایات،[5] سیره انبیا ی گذشته بوده و پیامبر اسلام (ص) نیز، به این امر اهتمام ویژه ای داشتند. حدیث بشارت به آمدن دوازده خلیفه، از جمله مواردی است که پیامبر (ص) در مقام تعیین جانشینان بعد از خود برآمده است. این حدیث به دلیل مطرح کردن موضوع مهم امامت و خلافت، دارای اهمیت بسزایی در میان مسلمانان است؛ چراکه تعیین جانشین راستین، عزت و سربلندی امت اسلامی را به همراه دارد.

 جایگاه ویژه این حدیث، زمینه ی نگارش کتب و مقالات بسیاری را فراهم نموده و عامل جذب بسیاری از متکلمان و حدیث شناسان برای مشخص نمودن خلفای بعد از پیامبر (ص) شده است. حدیث اثناعشر خلیفه، از حیث محتوا با تعبیرهای متفاوت و در اماکن مختلفی از جمله حجة الوداع نقل شده است.[6] مسلم از جابر بن سمره نقل می کند که پیامبر (ص) فرمودند:

لَا يَزَالُ هَذَا الدِّينُ عَزِيزًا مَنِيعًا إِلَى اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً، فَقَالَ كَلِمَةً صَمَّنِيهَا النَّاسُ، فَقُلْتُ لِأَبِي: مَا قَالَ؟ قَالَ: كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ؛[7] 

اسلام پیوسته عزیر و سربلند خواهد بود؛ تا اینکه دوازده نفر بر شما خلافت کنند؛ سپس پیامبر (ص) کلمه ای را فرمودند و مردم آن چنان سر و صدا کردند که مانع از شنیدن من شدند؛ از پدرم پرسیدم: پیامبر (ص) چه فرمودند: گفت: تمامی آنها از قریش هستند.

حدیث اثناعشر خلیفه به دو بخش تقسیم می گردد.

الف: بخش ابتدایی

 بخش ابتدایی حدیث با عبارات متفاوتی مانند «اثناعشر کعده نقباء بنی اسرائیل»،[8] «لا يزال أمر أمتي صالحا حتى يمضي اثناعشر خليفة»،[9] «یکون لهذه الامه اثناعشر قیما»،[10] «یکون من بعدی اثناعشر امیرا»،[11] «لا یزال امر الناس ماضیا ما ولیهم اثناعشر رجلا»،[12] بیان شده است. تمامی این عبارات در نظامی تقریبا هماهنگ، درصدد شمارش خلفای بعد از پیامبر (ص) است. پیامبر (ص) فرمودند: دوازده خلیفه بعد از من خواهند آمد که خلافت آنها با توجه به عبارت «لایزال» و «یکون لهذه الامه» به صورت متوالی و تا قیامت ادامه خواهد داشت.[13] خلافت آنان عزت و سربلندی امت اسلامی را به همراه خواهد داشت؛ به گونه ای که همراهی و مخالفت مردم تاثیری در عملکرد آنها نخواهد داشت. به خصوص تعبیری که با عبارت نقباء بنی اسرائیل آمده است، منصوص بودن این خلفا را در بردارد؛ چراکه خداوند در رابطه با نقباء بنی اسرائیل می فرماید: ما میان بنی اسرائیل دوازده سرپرست را برانگیختیم؛[14] بنابراین اشتراک نقل های حدیث بشارت، در قسمت ابتدایی که گویای دوازده خلیفه است، ثابت و مورد قبول همگان است.

ب: بخش پایانی

قسمت پایانی روایت به دلیل ابهام در نقل، دچار اضطراب فراوانی است؛ چراکه برخی از افراد حاضر نزد پیامبر (ص) پس از شنیدن قسمت ابتدایی حدیث، (که پیامبر (ص) درصدد معرفی کردن جانشینان خود بودند)، به گونه ای تعجب برانگیز با ضجه زدن، سر و صدا کردن، نشستن و برخواستن، مانع از سخن گفتن پیامبر (ص) شدند؛[15] همانند لحظات آخر عمر پیامبر (ص) که وقتی درصدد معرفی جانشینان خود برآمدند، عده ای در محضر ایشان به تنازع پرداختند و مانع سخن گفتن او شدند.[16] بدرالدین عینی در شرحش بر صحیح بخاری می نویسد: پیامبر (ص) در مقام بیان اسامی خلفای بعد از خود بودند، تا اینکه اختلافی در میان امت رخ ندهد؛ اما اطرافیان با ضجه و جیغ زدن مانع از سخن گفتن پیامبر (ص) شدند.[17]

قسمت پایانی از حدیث با عبارات مختلفی آمده است؛ برخی از نقل ها فاقد قید «کلهم من قریش» است و تنها اشاره به دوازده خلیفه و آشفتگی مجلس دارد؛[18] موید این مسئله، انتساب ابهام آمیز جمله «کلهم من قریش» به پیامبر (ص) است؛ چراکه جابر بن سمره می گوید: آنقدر مجلس پیامبر (ص) توسط برخی افراد آشفته شد که کلام پیامبر (ص) به گوش نمی رسید و از پدرم راجع به جمله آخر پیامبر (ص) پرسیدم؟! پدرم گفت: پیامبر (ص) فرموده است که تمامی آنها از قریش هستند؛ بنابراین در واقع انتساب جمله به پدر جابر است نه پیامبر (ص)؛[19] در بعضی از نقل ها، علاوه بر آشفتگی مجلس، عبارات متضادی مانند «فقال کلمه صمنیها الناس... قال: کلهم من قریش» آمده است؛ سپس پیامبر (ص) کلمه ای را فرمودند و مردم آن چنان سر و صدا کردند که مانع از شنیدن من شدند. ایشان گفتند: تمامی آنها از قریش هستند.[20] «ثم أخفى صوته... قال: كلهم من بني هاشم»؛ سپس پیامبر (ص) صدایش را پایین آورد و گفت: تمام آنها از بنی هاشم هستند؛[21] «قال: فکبر الناس وضجوا، ثم قال کلمه خفیفه ... قال کلهم من قریش»؛ مردم شروع به تکبیر و ضجه کردند؛ سپس پیامبر (ص) کلمه ای را آهسته گفتند که: تمامی آنها از قریش هستند.[22] نقل شده است که آشفتگی موجود در قسمت پایانی روایت، سبب شده، نظرات متفاوتی راجع به مصادیق خلفا مطرح گردد؛ برخی از عالمان، به تعیین مصادیق مختلف این روایت پرداخته اند؛[23] برخی دیگر اظهار عجز و ناتوانی از تعیین مصادیق و فهم حدیث نموده اند؛[24] در این میان، شیعه امامیه معتقد به پیروی از دوازده خلیفه از خاندان پیامبر (ص) است و آنان را خلفا راستین پیامبر (ص) و مصداق اتم و اکمل حدیث اثناعشر خلیفه معرفی می کند. شیعه امامیه حدیث بشارت را برهانی قاطع در اثبات حقانیت خود می داند.[25] 

سند روایت

اعتبار حدیث اثناعشرِ خلیفه نزد علمای اهل سنت ثابت و از احادیث مورد اجماع نزد آنان است؛[26] از جمله ملاک های صحت و سقم حدیث که ابن تیمیه نیز ملتزم به آن است، نقل و عدم نقل حدیث توسط بخاری و مسلم است.[27] وی بر این باور است که نقل نشدن روایتی در صحیح بخاری و مسلم، به این دلیل است که شرایط صحت حدیث را نداشته  است؛ از این رو اگر روایتی در این دو کتاب ذکر شد، حتما شرایط صحت را داشته است.[28] ابن تیمیه حدیث اثناعشر خلیفه را به دلیل نقل در صحیح بخاری و مسلم، صحیح دانسته است؛[29] علاوه بر اینکه وی، در منهاج السنه به صحت این روایت اعتراف کرده است.[30] آلبانی نیز حدیث را بنابر شرط شیخین صحیح دانسته است.[31] ترمذی در سننش حدیث را حسن و صحیح دانسته است.[32] ابن حجر هیتمی نیز، ادعای اجماع در مورد حدیث بشارت به دوازده خلیفه را مطرح نموده است؛[33] بنابراین همان طور که بیان گردید، حدیث اثناعشر خلیفه، در صحاح و اکثر کتب اصلی اهل سنت ذکر شده و مورد پذیرش است.

 دلالت روایت

الف: تعداد خلفا

ابن تیمیه در ذیل بحث حدیث اثناعشر خلیفه، با استشهاد به آیه 59 سوره نساء،[34] بر این باور است که کلمه «اولی الامر» عام است و تعداد خلفا در عدد معینی محصور نشده است. وی اظهار می دارد، نه تنها آیه قرآن بلکه روایات مستفیضه، مدت خلافت و تعداد خلفا ی پیامبر (ص) را در عدد خاصی معین و محصور نکرده است.[35] ابن تیمیه در ضمن اعتراف به وجود این حدیث در تورات، معترف است: تعداد زیادی از یهودیان، هنگامی که اسلام می آوردند، به خاطر این حدیث و تطبیق آن با شیعه امامیه به آنها می پیوستند؛[36] اما با این وجود معتقد است که حديث «دوازده امام» بر ائمه ی شيعه منطبق نيست؛ لذا درصدد برآمد تا با اشکالاتی ناصحیح و تعیین مصادیقی غیر از ائمه دوازده گانه، دیدگاه شیعه را تضعیف کند. ابن تیمیه در راستای مخالفت با شیعه، به ناچار به تضعیف ائمه ی شیعه، که تمام شان از خاندان پیامبر (ص) هستند، (خصوصا حضرت مهدی (ع)) همت گمارد و شبهاتی در این زمین مطرح کرد. وی در تفسیر این حدیث، شیعه ی اثناعشر را که معتقد به خلافت امام علی (ع) و یازده نفر از اولاد ایشان است، متهم به جهل نموده و بیان می دارد: اگر امام علی (ع) و فرزندان او، مد نظر پیامبر (ص) بودند، چرا در حدیث بیان نشده اند.[37] ابن تیمیه در نقد شیعه تا جایی پیش می رود که درصدد مخدوش کردن خلافت امام علی (ع) به عنوان یکی از خلفای دوازده گانه است؛ چراکه او معتقد است، در زمان خلافت امام علی (ع) نه تنها هیچ گونه جنگی با دشمنان اسلام و کفار صورت نگرفت، بلکه مسلمانان به قتل و کشتار خودشان مشغول بودند.[38] او سایر امامان دوازده گانه شیعه را که تمام شان از خاندان پیامبر (ص) هستند، متهم به عجز و ناتوانی می کند؛ به دلیل اینکه هیچ عزتی برای اسلام و مسلمین به ارمغان نیاوردند.[39]

نقد و بررسی

1. اجتهاد در مقابل نص

ابن تیمیه برخلاف صریح روایت که تعداد خلفا را محصور می داند، معتقد به عدم حصر تعداد آنها شده است؛ از طرفی برخلاف حدیث بشارت که زمان خلافت را محدود نکرده، اقدام به محدود کردن دوره زمانی دوازده خلیفه کرده است. این در حالی است که علاوه بر اعتراف علمای سرشناس اهل سنت، خود او نیز حدیث اثناعشر را معتبر دانسته است.[40] حدیث بشارت، به صراحت بیان می کند که تعداد خلفای راستین پیامبر اکرم (ص) دوازده نفر است؛ لذا او اجتهادی نموده که در مخالفت صریح با نص حدیث اثناعشر خلیفه است.

 ابن تیمیه با اینکه شیعه را متهم می کند که برخلاف عمومیت آیه قرآن و روایات، امام علی (ع) و یازده نفر از اولادش را به عنوان خلیفه معین کرده، در ذیل همین روایت، علاوه بر تعیین کردن تعداد و نام خلفا، محدوده ی زمانی آنها را نیز مشخص کرده است. به اعتراف ابن تیمیه، دوازده خلفیه پیامبر (ص) منحصر در قرون مفضله (یعنی صحابه، تابعین و تابعینِ تابعین) است.[41] وی راه طولانی و پُرزحمتی را طی نموده تا اینکه مصادیق دوازده نفر را معرفی کند. ابن تیمیه بر این باور است که دوازده خليفه پیامبر (ص) عبارت اند از: ابوبکر، عمر، عثمان، علی (ع)، معاويه، يزيد، عبدالملک بن مروان و چهار فرزند او که عمر بن عبدالعزيز نيز جزء آنان است؛[42] در حالی که مصادیق معرفی شده توسط ابن تیمیه با حدیث صحیح «الخلافة ثلاثون سنة، ثم يكون ملكا»،[43] در تعارض است؛ چراکه پیامبر (ص) در این حدیث مدت خلافت را سی سال معین کرده است که شامل خلفای اربعه و امام حسن (ع) می شود؛ پس از آنها، دیگر خلافت از بین می رود و تبدیل به پادشاهی می شود و اطلاق کلمه خلیفه بر آنان صحیح نیست؛[44] اما خلفای معین شده توسط ابن تیمیه در مدت زمانی بیش از سی سال بوده اند؛ بنابراین مطابق حدیث فوق، بیش از نیمی از خلفای معرفی شده توسط ابن تیمیه (مانند خلفای بنی امیه) از دایره حدیث بشارت خارج می باشند؛ علاوه بر این اشکال، ابن تیمیه برخلاف جمهور اهل سنت سخن گفته است؛ چراکه علمای بزرگ اهل سنت، از دیر باز با توجه به حدیث بشارت در راستای تعیین خلفای پیامبر (ص) همت گمارده اند.[45] 

2. ملاک انتخاب خلفا

ابن تیمیه در ذیل حدیث بشارت، ملاک انتخاب خلیفه ی بعد از پیامبر (ص) را رسیدن به قدرت و حکومت بر اساس اجتماع و اتفاق مردم می داند؛ از این رو اگر فردی با هر ترفندی به قدرت برسد، هرچند فرد ظالمی باشد، به عنوان خلیفه مسلمین شناخته می شود؛ در مقابل نیز اگر کسی شایستگی خلافت داشته باشد، اما به قدرت و حکومت نرسد، خلیفه شناخته نمی شود؛ با توجه به این تقریر، جای این سوال از ابن تیمیه وجود دارد که بر اساس چه معیاری، ملاک خلافت را حکومت و قدرت دانسته است؟ آیا نص و قرینه ای از جانب پیامبر (ص) در این رابطه وجود دارد؟

بنابر اعتقاد ابن تیمیه، هر کس قدرت و حکومت مسلمانان را به دست بگیرد، خلیفه مسلمین است؛ اما در واقع، اگر ملاک خلافت، دستیابی به حکومت و قدرت بود، باید سه موضوع مورد نظر قرار می گرفت.

اولا: پیامبر (ص) این ملاک را به صراحت تبیین می کردند؛ چراکه در مقامِ بیان بوده و مانعی وجود نداشته است.

 ثانیا: نیازی به حصر خلفا به عدد دوازده نبوده است؛ به دلیل اینکه افراد زیادی که تعداد آنها از دوازده نفر بیشتر بوده، به قدرت و حکومت دست یافته اند.

 ثالثا: اکتفا کردن حدیث بشارت به دوازده خلیفه، گویای این حقیقت است که معیار و مناط خلیفه ی پیامبر (ص)، سربلندی و عزت اسلام است؛ نه صرف رسیدن به قدرت و حکومت؛[46] به همین دلیل است که در طول تاریخ، علمای اسلام، اقدام به گزینش خلیفه پیامبر (ص) از میان حاکمان کرده اند[47] و افرادی که شایستگی خلافت نداشتند را (هرچند که به قدرت و حکومت رسیدند)، رد نموده اند.[48]

3. خلافت امام علی (ع) و یازده فرزندش

ابن تیمیه ذیل حدیث بشارت به امامان شیعه تاخته است و علاوه بر جسارت به آنها، مدعی است که اگر علی (ع) و اولادش، خلفای بر حق بودند، باید در حدیث نام آنها ذکر می شد.[49] در جواب این اشکال باید به چند موضوع اشاره کرد.

 اولا: همین سوال نسبت به خود ابن تیمیه نیز مطرح است که او به چه مجوز و دلیلی، دوازده نفر را به عنوان خلیفه معین کرده است؛ در حالی که نام هیچ کدام از آنها در حدیث بشارت ذکر نشده است.

 ثانیا: شیعیان نیز همین سوال را در ذهن دارند که به چه دلیل، پیامبر (ص) نام خلفا را ذکر نکرده است؟ وقتی پیامبر (ص) بشارت به دوازده نفری می دهند که عامل سربلندی و اقتدار اسلام می باشند، حتما افراد خاصی را در نظر داشته و باید نام آنها را بیان می کردند؛ وگرنه ترجیح بلا مرجح پیش خواهد آمد؛ چرا که در غیر این صورت، تفاوتی میان ذکر تعداد و عدم ذکر تعداد خلفا وجود ندارد.

ثالثا: در کتب آسمانی از جمله قرآن، بشارت به آمدن پیامبر (ص) داده شده[50] و از طرفی، در حدیث بشارت با الگو گیری از آیه قرآن،[51] خلفای پیامبر (ص) را به نقبای بنی اسرائیل تشبیه کرده و تعداد و نام نقبای بنی اسرائیل معلوم و مشخص است؛[52] با این اوصاف، آیا می توان پذیرفت که پیامبر (ص) جانشینان خود را که مایه سربلندی اسلام هستند، بدون ذکر نام و به صورت مبهم بیان کرده و مسلمانان را دچار سردرگمی کنند؟ به بیان دیگر، طرح این مسائل، نوعی نقض قرض و توهین به مقام والای پیامبر (ص) است؛ چراکه پیامبر (ص) با بیان خلفای بعد از خود، درصدد هدایت امت بودند؛ در حالی که نگفتن نام این دوازده نفر، باعث گمراهی و سردرگمی امت است.

رابعا: باور این مسئله بسیار مشکل است، مسلمانانی که کوچک ترین مسائل خود را از پیامبر (ص) جویا می شدند، نسبت به سربلندی آینده خود، تنها به ذکر دوازده خلیفه اکتفا کنند!

خامسا: جواب این مسئله در خود روایت به روشنی بیان شده است؛ چراکه وقتی برخی از مردم فهمیدند پیامبر (ص)، در مقام معرفی خلفای بعد از خود هستند، آن چنان سر و صدا، هیاهو و ضجه زدند که صدای پیامبر (ص) به گوش کسی نرسد؛ هرچند تلاش های زیادی برای مخفی کردن مراد پیامبر (ص) از دوازده خلیفه صورت پذیرفت؛ اما برخی از محققان اهل سنت، بنابر نقلی که پیامبر (ص) فرمودند: «كلهم من بني هاشم»،[53] معتقدند که این دوازده نفر از اهل بیت و عترت پیامبر (ص) هستند. این دسته از عالمان بر این باورند که تطبیق این روایت بر خلفای بعد از پیامبر (ص) صحیح نیست؛ زیرا تعداد آنها به دوازده نفر نمی رسد؛ همچنین تطبیق این روایت بر پادشاهان بنی امیه نیز صحیح نیست؛ چراکه تعداد آنان بیش از دوازده نفر بوده و از بنی هاشم نبوده اند؛ همچنین ظلم های فاحش بسیاری مرتکب شده اند. حمل این روایت بر پادشاهان بنی عباس نیز صحیح نیست؛ چراکه آنان به آیه مودت که راجع به اهل بیت پیامبر (ص) بوده، کم توجهی نمودند؛ همچنین تعدادشان از دوازده نفر بیشتر است. صدق این روایت، با توجه به احادیث بسیاری همانند حدیث ثقلین و حدیثی از پیامبر (ص) که فرمودند: خلفای من دوازده نفرند که اولین آنها علی (ع) و آخرین آنها مهدی (ع) است، بر اهل بیت و عترت پیامبر (ص) صحیح است؛ اما عده ای به دلیل اینکه، میل به خلافت بنی هاشم نداشتند، مانع این مسئله شدند که اهل بیت پیامبر (ص) به خلافت برسند.[54] 

ب: خلیفه دوازدهم

ابن تیمیه در ذیل حدیث اثناعشر خلیفه، به باور شیعه در رابطه با خلافت امام مهدی (ع) به عنوان خلیفه دوازدهم حمله می کند. او بر این عقیده است که مهدیِ شیعه نمی تواند خلیفه دوازدهم باشد؛ چراکه مهدی (ع) انسانی مجهول، بلکه معدوم است که هیچ چشمی او را ندیده و هیچ گوشی خبری از او نشنیده است. وی اعتقاد به مهدی (ع) را شیوه ی انسان های ترسو، فراری و گریزان می داند؛ چراکه مهدی (ع) هیچ سود، اثر و فایده ای در دین و دنیای امت اسلامی نداشته است؛ چه برسد که بخواهد به  عنوان مصداق حدیث اثناعشر خلیفه باعث عزت و استواری اسلام گردد. ابن تیمیه بر این باور است که اعتقاد به مهدی (ع) مستلزم اعتقادات فاسد و فتنه در امت اسلامی است؛[55] از این رو به شدت درصدد نفی امام مهدی (ع) برآمده است.

نقد و بررسی

طرح جامع خلافت نبوی

احادیث خلافت امام مهدی (ع) از احادیث متواتر نزد اهل سنت است.[56] احادیث مهدویت مشکلات فراوانی را پیش روی ابن تیمیه باز نموده است؛ چراکه این احادیث، برخلاف مدعای وی است. احادیث مهدویت دال بر استمرار خلافت تا آخرالزمان دارد؛ در حالی که ابن تیمیه خلافت را خلاصه در دو قرن اول اسلام می داند.[57] در روایات از حضرت مهدی (ع) به عنوان خلیفة الله یاد شده که دستور به یاری و بیعت با او داده شده است.[58] طبق این روایات، حضرت مهدی (ع) به عنوان آخرین خلیفة الله در حالی که زمین مملو از ظلم و جور شده قیام می کند و عدل و قسط را بر زمین حاکم می کند؛[59] بنابراین در اینکه حضرت مهدی (ع) در آخرالزمان ظهور می کند، جای هیچ شک و شبهه ای نیست؛[60] با چینش روایات در کنار هم، پازل طرح جامع خلافت نبوی به خوبی مشخص می گردد که می توان به طور خلاصه، این گونه بیان نمود:

الف: تعداد خلفاء: بنابر آنچه در حدیث اثناعشر بیان شد، خلفای پیامبر (ص) دوازده نفر می باشند.

ب: استمرار خلافت: احادیث بشارت به دوازده خلیفه، دال بر وجود دوازده نفر تا آخرالزمان است؛ چراکه این دوازده نفر به عنوان قیم و عامل سربلندی امت اسلام معرفی شده اند؛ از طرفی، به طور قطع، امت اسلامی تا قیامت وجود خواهد داشت؛ بنابراین این دوازده خلیفه نیز تا قیامت خواهند بود؛ چراکه نبود آنان هلاکت و ذلت امت اسلامی را به دنبال دارد.[61] کلام پیامبر (ص) که فرمودند: «لا يزال هذا الذين قائما حتي تقوم الساعة»؛[62] همچنین احادیثی مانند «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته الجاهلیه»، گویای این مطلب است که در هر زمانی باید، امام و خلیفه  ای باشد؛[63] پس افرادی که قبول و عدم قبول بیعت آنها مرگ جاهلی را به  دنبال دارد باید افرادی شاخص و مورد تایید پیامبر (ص) باشند. این قبیل احادیث، ابن تیمیه را در گزینش و انتخاب خلیفه با چالش فراوانی مواجه کرده است؛ چراکه به اعتقاد او، مدت خلافت دوازده خلیفه به اتمام رسیده است؛ در حالی که این احادیث، ضرورت امام و خلیفه را در تمام زمان ها ثابت و لازم می داند.

ج: وقوع خلافت: تمامی فرق اسلام اعم از شیعه و سنی معتقد به این هستند که این دوازده خلیفه، حکومت کرده اند؛ با این تفاوت که شیعه و برخی عالمان اهل سنت معتقدند که خلیفه دوازدهم که در احادیث به او بشارت داده شده است، همچنان زنده می باشد[64] و دنیا تمام نمی شود مگر اینکه خلیفه دوازدهم آنها بیاید؛ حتی اگر در دنیا دو نفر باشند، قطعا یکی از آنها همان خلیفه  ای است که پیامبر (ص) به آمدن او بشارت داده است؛[65] اما برخی از اهل سنت بر این باورند که این دوازده خلیفه از دنیا رفته اند.[66]

د: اولین و آخرین خلیفه: بنابر تصریح آیات و روایات، وجودِ هادی،[67] منذر[68] و خلیفه[69] در تمامی دوران ضرورت دارد. تمامی فرق اسلامی، امام علی (ع) را به عنوان یکی از خلفای دوازده گانه قبول دارند؛ در برخی احادیث، امام علی (ع) را به عنوان اولین خلیفه از خلفای دوازد ه گانه معرفی نموده اند؛[70] از طرفی، احادیث مهدویت،[71] امام مهدی (ع) را به عنوان آخرین خلیفة الله[72] و از اولاد حضرت فاطمه(س)[73] معرفی نموده است. این احادیث دلالت دارد که آخرین خلیفة الله که جاودانگی دین به وجود اوست، فردی به نام مهدی (ع) است که قیام خواهد نمود و زمین را مملو از عدل می کند؛[74] بنابراین می توان گفت، اولین خلیفه علی (ع) و آخرین خلیفه مهدی (ع) است.[75] 

و: عمر طولانی آخرین خلیفه: امام مهدی (ع) به عنوان آخرین خلیفه، باید عمری طولانی تا قیامت داشته باشد که علاوه بر صدق کلام پیامبر (ص) بتواند قوام و جاودانگی دین را حفظ نماید.[76] طبق حدیث باید، این دوازده نفر تا قیامت باشند تا بتوانند امت اسلامی را سربلند کنند؛ لذا بنابر ضرورت نقلی و تلازم عقلی، باید حضرت مهدی (ع) به عنوان آخرین خلیفه وجود داشته باشد.[77] جای بسی تعجب است که برخی برای مقابله با دیدگاه شیعه، برخلاف صریح روایت، افراد دیگری مانند وليد بن يزيد بن عبدالملک را به عنوان خلیفه دوازدهم معرفی می کنند؛[78] در حالی که قبل از او، تعداد خلفا از دوازده نفر گذشته است و پیامبر (ص) خبر از شر بودن حکومت او داده بودند.[79]

نتیجه

با بررسی ها صورت گرفته به این نتیجه رسیدیم که اولاً، حدیث بشارت از حیث سند مورد اتفاق فریقین است؛ ثانیاً، قسمت ابتدایی که گویای آمدن دوازده خلیفه است، مورد قبول و پذیرش همگان است؛ ثالثاً، برخی از افراد معرفی شده توسط ابن تیمیه به عنوان خلفای پیامبر (ص) شأنیت این مقام را ندارند؛ رابعاً، مصادیقی که شیعه به عنوان خلفای راستین پیامبر (ص) مطرح کرده، تامین کننده ی تمامی اهداف حدیث بشارت است؛ خامساً، ایرادات و اشکالات ابن تیمیه مبنی بر نفی خلفای معرفی شده توسط شیعه امامیه، بی اساس و باطل است.

منابع

قرآن کریم.

کلینی، محمد، الکافی، قم: دارالحدیث، چاپ اول، 13 (ع)8ش.

ابن بابویه قمی، محمد بن علی، الامام و التبصره من الحیره، قم: مدرسه  امام مهدی (ع)، 1404ق.

سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم: نشر اسلامی، چاپ سوم، 1424ق.

طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم: موسسه آل البیت، 13 (ع) (ص)ش.

عسکری، سیدمرتضی، معالم المدرستین، تهران: مؤسسة البعثة، 1412ق.

حیدری، سیدکمال، مدخل إلى الامامة، بی جا: موسسه الامام الجواد (ع)، 1434ق.

قندوزی، سليمان بن إبراهيم، ينابيع المودة لذوي القربى، تحقيق: سيدعلی جمال أشرف الحسيني، قم: دار الأسوة للطباعة والنشر، چاپ اوّل، 141 (ص)ق.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق: طاهر أحمد الزاوى، محمود محمد الطناحی، بیروت: المكتبة العلمية، 1399ق.

10. ابن وزیر صنعانی، محمد، العواصم و القواصم، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ سوّم، 1415ق.

11. ابن بطال، علی بن خلف، شرح صحیح البخاری، تحقيق: أبوتميم ياسر بن إبراهيم، ریاض: مكتبة الرشد، چاپ دوم، 1423ق.

12. ابن تيميه، احمد، منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة القدرية، تحقيق: محمد رشاد سالم، ریاض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، چاپ اول، 140 (ص)ق.

13. ابن جوزی، جمال الدین، كشف المشكل من حديث الصحيحين، تحقیق: علی حسين البواب، ریاض: دار الوطن، بی تا.

14. ابن حجر عسقلانى، احمد، إتحاف المهرة بالفوائد المبتكرة من أطراف العشرة، تحقيق: مركز خدمة السنة و السيرة، مدینه: مركز خدمة السنة و السيرة النبوية، 1415ق.

15. ابن حجر عسقلانى، احمد، فتح الباري شرح صحيح البخاري، بیروت: دارالمعرفة، 13 (ع)9ق.

16. ابن حنبل شيبانی، أحمد، مسند أحمد بن حنبل، تحقيق: شعيب الأرنؤوط و عادل مرشد، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، 1421ق.

17. ابن عساکر، علی بن حسن، تاريخ مدينة دمشق، تحقيق: محب الدين أبی سعيد عمر بن غرامة العمري، بیروت: دارالفكر، 1995م.

18. ابن كثير دمشقی، اسماعيل، تفسير القرآن العظيم، تحقيق: محمد حسين شمس الدين، بیروت: دارالكتب العلمية، چاپ اوّل، 1419ق.

19. ابن ماجه قزوینی، محمد، سنن ابن ماجه، تحقيق: محمد فؤاد عبدالباقي، قاهره: دار إحياء الكتب العربية، بى تا.

20. ابن‌حبان، محمّد، الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبّان، تحقیق: ‌خلیل بن مأمون، بیروت: دارالمرّفة، 1425ق.

21. ابوداود سجستانى، سليمان، سنن أبى داود، تحقيق: محمد محيى الدين عبدالحميد، بيروت: المكتبة العصرية، بى تا.

22. اصبهانی، احمد، معرفة الصحابة، تحقيق: عادل بن يوسف العزازي، ریاض: دارالوطن للنشر، 1419ق.

23. البانی، محمد ناصرالدین، سلسلة الأحادیث الضعیفة والموضوعة وأثرها السیئ فی الأمة، عربستان: دارالمعارف، چاپ اوّل، 1412ق.

24. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاري، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر، بی‌جا: دار طوق النجاة، چاپ اول، 1422ق.

25. عينی، محمود، عمدة القاري شرح صحيح البخاري، بیروت: دار إحياء التراث العربي، بی تا.

26. بغوی، حسین بن مسعود، شرح السنة، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، محمد زهیر الشاویش، بیروت: المکتب الاسلامی، بی تا.

27. بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله، مجموع فتاوى. بی جا: بی نا، بی تا.

28. ترمذی، محمّد، سنن ترمذی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1998م.

29. جوينی، ابراهيم بن سعدالدین، فرائد السمطين في فضائل المرتضى و البتول و السبطين و الأئمة من ذريتهم عليهم السلام، بيروت: مؤسسة المحمود، چاپ اوّل، 1400ق.

30. خزاز، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الاثنی عشر، قم: بیدار، ۱۴۰۱ق.

31. سیوطی، جلال الدین، تاريخ الخلفاء، تحقیق: حمدي الدمرداش، مکه: مكتبة نزارمصطفی الباز، چاپ اول، 1425ق.

32. طبرانی، ابوالقاسم، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، قاهره: مکتبة ابن تیمیه، چاپ دوّم، بی تا.

33. عظيم آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن أبي داود، تحقيق: عبدالرحمن محمد عثمان، مدینه: المكتبة السلفية، چاپ دوّم، 1388ق.

34. قرضاوی، یوسف، الصحوة الإسلامیة بین الاختلاف المشروع والتفرق المذموم، قاهره: دارالشروق، چاپ سوم، 2001م.

35. قرطبی، ابن عبدالبر، التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، تحقيق: مصطفى بن أحمد العلوي و محمد عبدالكبير البكري، مغرب: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية، 138 (ع)ق.

36. مباركفوری، عبدالرحمن، تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي، بیروت: دارالكتب العلمية، بيروت، بى تا.

37. متقی هندی، علی بن حسام، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، تحقيق: بكري حياني و صفوة السقا، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1401ق.

38. مروزی، نعیم بن حماد، الفتن، تحقیق: سمير أمين الزهيري، قاهره: مكتبة التوحيد، چاپ اول، 1412ق.

39. نووی، يحيى بن شرف، المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، بيروت: دار إحياء التراث العربي، چاپ دوّم، 1392ق.

40. نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، بی تا.

41. هیثمی، علی، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، تحقيق: حسام الدين القدسي، قاهره: مكتبة القدسي، 1414ق.

ابن حجر هيتمی، احمد، الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقة، تحقيق: عبدالرحمن بن عبدالله التركي و كامل محمد الخراط، لبنان: مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، 141 (ع)ق.